Бүгін елімізде ғылым күні. Соңғы жылдары елімізде ғылымның дамуына шындап көңіл бөліне бастады. КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстандағы ғылым саласы ауыр қаржылық дағдарысқа ұшыраған еді. Бүгінде сол кезде кеткен кемшіліктердің орнын толтыру үшін жан жақты жұмыстар жасалып жатыр.
Ғылымды қаржыландыру 1990 жылғы ЖІӨ-нің 0,8%-ынан 1997 жылы 0,24%-ға дейін күрт төмендеді. 1990-жылдары гиперинфляция мен бюджеттік қиыншылықтар салдарынан ғылыми қызметкерлер саны үш есеге жуық азайды, ҒЗТКЖ шығындары 6,6 есеге кеміді. Дегенмен, сол қиын кезеңде тәуелсіз мемлекеттің ғылымын жаңа негізде құру бастамалары қолға алынды.
1992 жылы Қазақстан Республикасының «Ғылым және ғылыми-техникалық саясат туралы» алғашқы Заңы қабылданып, ұлттық ғылымды басқарудың дербес жүйесін қалыптастыруға қадам жасалды. Ғылыми зерттеулерді жоспарлауда әкімшілік басқарудан мақсатты-бағдарламалық әдіске көшу басталды. 1995 жылдан бастап ғылыми бағдарламалардың мемлекеттік тіркеу жүйесі енгізіліп, тәуелсіз ғылыми-сараптамалық сараптама қалыптастырылды. Елде алғашқы ұлттық ғылыми орталықтар құрылып, 1999 жылы Үкімет жанынан Жоғары ғылыми-техникалық комиссия (ЖҒТК) ұйымдастырылды. Жас мамандарды даярлау мақсатында 1993 жылдан бастап «Болашақ» халықаралық стипендиясы іске қосылып, мыңдаған қазақстандық студенттер әлемнің озық университеттерінде білім алу мүмкіндігіне ие болды. Бұл бағдарлама ғылым мен білімнің жаңа буынын қалыптастыруға бағытталған маңызды қадам болды.
Ғылымды реформалау және инфрақұрылымды қалыптастыру
2000-жылдары Қазақстан ғылымын қолдау біршама тұрақтану мен жаңа реформалар кезеңіне қадам басты. 2001 жылы «Ғылым туралы» жаңа заң қабылданып, ғылымды басқару және қаржыландырудың жаңаша моделіне көшудің екінші кезеңі басталды. Осы тұста ғылымды қаржыландыру тұрақталып, оны дамытудың 2000 жылғы жаңа тұжырымдамасы жарияланды, сондай-ақ шетелдік озық тәжірибелерді ендіру талпыныстары жасалды. 2002 жылы «Инновациялық қызмет туралы» заң қабылданып, инновацияларды мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары айқындалды. 2003 жылы Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы мемлекеттік мекемеден қоғамдық ұйым үлгісіне ауыстырылып, академия құрамындағы ғылыми-зерттеу институттары салалық министрліктердің қарамағына берілді. Сол жылы индустрия мен ғылымды ұштастыру мақсатында 2015 жылға дейінгі Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы қабылданып, экономикаға инновациялар енгізуде ғылымның рөлін күшейту көзделді.
Ғылымды қаржыландыру 2000-жылдардың ортасында біршама ұлғайып, 2005 жылы ҒЗТКЖ шығындары ЖІӨ-нің 0,28%-ына жетті. Дегенмен бұл көрсеткіш әлі де халықаралық деңгейден төмен еді: ел экономикасының қарқынды өсуіне қарамастан, ғылыми шығындар өсімі тежеліп отырды. 2006 жылы үкімет ғылыми зерттеулерді нарық сұранысына бейімдеп, жеке секторды ынталандыру мақсатында «Ғылым қоры» акционерлік қоғамын құрып, 2007–2012 жылдарға арналған ғылыми даму бағдарламасын іске қосты. Ғылым қоры негізінен қолданбалы зерттеулерді қолдап, 2010 жылға қарай ғылыми қаржының 25%-ын осы қор арқылы бөлу жоспарланған еді. Алайда 2008 жылғы жаһандық қаржы дағдарысы бұл жоспарға кері әсерін тигізді – мемлекет қорды қаржыландыруды қысқартқан соң, Ғылым қоры жеңілдетілген шарттар (сыйақысыз қарыз, салықтық жеңілдіктер, несиені өтеу мерзімін ұлғайту) ұсына отырып, отандық ғалымдардың шетелдік серіктестермен ынтымақтасуына жағдай жасады.
Осы жылдары ғылыми-инновациялық инфрақұрылымның негізі қаланды. Алматы қаласында «Алатау» инновациялық технологиялар паркі құрылып, ақпараттық технологиялар саласындағы стартаптар мен зерттеулерге қолдау басталды. 2006 жылы алғашқы қазақстандық байланыс жерсерігі – «KazSat-1» – орбитаға шығарылып, бұл оқиға елдің технологиялық әлеуетін айқын көрсетті.
Инновациялық өрлеу және халықаралық ынтымақтастық
2010-жылдарда Қазақстан ғылымын дамытуға арналған жаңа стратегиялық қадамдар жүзеге асты. 2010 жылы қабылданған жедел индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы (2010–2014) экономикаға жоғары технологияларды енгізуге бағытталып, 2015 жылға қарай ғылыми шығындарды ЖІӨ-нің 1%-ына дейін жеткізу межесін қойды. Алайда экономиканың өсуі жағдайында ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығын салыстырмалы түрде төмен қалып, 2013 жылы ЖІӨ-нің 0,18%-ын, 2015 жылы 0,17%-ын ғана құрады. Бұл 2005 жылғы 0,28%-дан да төмен көрсеткіш еді. 2012 жылы жарияланған «Қазақстан-2050» стратегиясында 2050 жылға қарай ҒЗТКЖ-ға ЖІӨ-нің 3%-ын бөлу мақсаты белгіленді.
2011 жылы ғылым туралы жаңа заң қабылданып, ғылыми жобаларды гранттық және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру тетіктері жетілдірілді. Ғылыми гранттардың мерзімі 3 жылдан 5 жылға дейін ұзартылып, ғылыми сараптама жүйесі реформаланды. Зерттеулердің негізгі бөлігі әлі де Білім және ғылым министрлігіне қарасты ғылыми-зерттеу институттарында шоғырланды; жоғары оқу орындарының ғылымға қосқан үлесі әлі мардымсыз (университеттердің ҒЗ үлесі ~8–10%). 2011 жылы зерттеулердің 52%-ын бизнес секторы, 25%-ын мемлекеттік бюджет қаржыландырды. 2007 жылмен салыстырғанда бизнестің ғылыми шығындардағы үлесі артқанымен, жалпы ҒЗТКЖ деңгейі төмен күйде қала берді.
Ғылыми кадрлар көбіне Алматы қаласында шоғырланып (ел зерттеушілерінің ~52%-ы) жұмыс істеді. Өнеркәсіптегі компаниялардың инновациялық белсенділігі де шектеулі болды: 2012 жылы өндірістік кәсіпорындардың небәрі 12,5%-ы жаңалық енгізумен айналысты. Кәсіпорындардың көпшілігі дайын шетелдік технологияларды сатып алуды жөн көрді, сатып алушылардың тек 4%-ы ғана шетелден алынған технология лицензияларын сатып алып отырды.
Дегенмен инновациялық қызметті ынталандыру бағытында оң өзгерістер байқалды. 2010–2011 жылдары елдегі инновацияға жұмсалған жалпы шығын екі есеге артып, 235 млрд теңгеге (шамамен 1,6 млрд АҚШ долл., ЖІӨ-нің ~1,1%-ы) жетті. Алайда оның тек 11%-ы ғана ҒЗТКЖ-ға тікелей жұмсалды, қалған бөлігі жаңа өнімдерді жобалау мен технологиялық процестерді жетілдіруге бағытталды. Салыстыру үшін дамыған елдерде инновациялық шығындардың 40–70%-ы ҒЗТКЖ-ға жұмсалады. 2015 жылға қарай технологиялық парктер мен зерттеу коммерцияландыру орталықтары құрыла бастады. Назарбаев Университеті жанынан инновациялық кластер (мысалы, Astana Business Campus) және Алматыдағы Алатау ИТП толық жұмыс істей бастады.
Мемлекет халықаралық ғылыми ынтымақтастықты күшейтуге ұмтылды. 2010 жылы Астанада әлемдік деңгейдегі зерттеу университеті – Назарбаев Университеті – ашылып, шетелдік серіктес жоғары оқу орындарының тәжірибесі негізінде құрылды. Назарбаев Зияткерлік мектептері үлгісінде орта білім жүйесінде зерттеушілік және сыни ойлау дағдыларын дамыту қолға алынды. Қазақстандық ғалымдар ірі халықаралық жобаларға қосыла бастады: 2018 жылы Қазақстан мен Еуропалық ядролық зерттеулер ұйымы (CERN) арасында ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Сонымен бірге, осы жылдары биотехнологияда – Ұлттық биотехнология орталығы, энергетикада – Курчатовтағы Токамак-KTM, ақпараттық технологияда – Astana Hub технопаркі сияқты ірі бастамалар жүзеге асып, әр салада ғылыми әлеуетті арттыру көзделді.
Жаңа реформалар және жас ғалымдарды қолдау
2020-жылдары Қазақстан ғылымына серпін беру мақсатында бірқатар жаңа қадамдар жасалды. 2019 жылы жарияланған «Жастар жылы» аясында жас ғалымдарды қолдау мәселесі күн тәртібіне шығып, кейін «Жас ғалым» жобасы бойынша арнаулы гранттар бөлу іске қосылды. 2020 жылы жаһандық пандемия сынағы кезінде қазақстандық ғылым өзінің әлеуетін паш етті – Биологиялық қауіпсіздік проблемалары ғылыми-зерттеу институты COVID-19-ға қарсы QazVac вакцинасын жасап шығарды. 2021 жылдан бастап ғылыми жобаларды қаржыландыру мерзімі 5 жылға ұзартылды, жас зерттеушілерге арналған 1000 постдокторантура гранты тағайындалды. Жыл сайын 500 отандық ғалымның әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында тәжірибе жинақтауына мүмкіндік беретін бағдарлама қабылданды (бұл президенттік «Болашақ» бағдарламасымен үйлестірілген жаңа бағыт).
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы Ұлттық ғылым академиясының мәртебесін көтеріп, оны тікелей мемлекеттік қаржыландыруды қайта қалпына келтіруді тапсырды. Президент жанынан Ғылым және технология жөніндегі ұлттық кеңес құрылып, ғылыми саясатты үйлестіру жоғары деңгейде іске аса бастады. 2023–2025 жылдарға арналған ғылым бюджеті алдыңғы үш жылмен салыстырғанда 3,3 есе ұлғайып, 2024–2026 жылдарға 730 млрд теңге қарастыру көзделді. Сондай-ақ 2024 жылдан бастап жер қойнауын пайдаланушы ірі компаниялардың жылдық шығындарының 1%-ын ҒЗТКЖ-ға жұмсауы заңмен бекітілді. Бұл шаралар ғылыми қаржыландыруды жыл сайын 25%-ға арттырып, 2027 жылға қарай ҒЗТКЖ шығындарын ЖІӨ-нің кемінде 1%-ына жеткізуге бағытталып отыр.
Жас ғалымдарды қолдау көлемі де ұлғайды. 2020–2023 жылдары «Жас ғалым» жобасы арқылы 2000-нан астам жас зерттеуші 17 млрд теңге көлемінде грантқа ие болды. Жас ғалымдар саны 2018 жылғы 8 мыңнан астам деңгейден 2021 жылдың соңында 9,2 мыңға жетті. Зерттеуші жастарға қолайлы жағдайлар жасалып – ғылыми гранттар мен шәкіртақылар көлемі артты, есептілік талаптары жеңілдетілді, жас ғалымдарға арналған жеке гранттық конкурстар тұрақты өткізіле бастады (мысалы, 2023 жылы жас ғалымдардың жобаларына 86 млрд теңге бөлінді). Үздік жас зерттеушілерді ынталандыру үшін арнаулы сыйлықтар тағайындалды, дарынды ғылыми қызметкерлерді шетелдің жетекші зертханаларында тағылымдамадан өткізу жолға қойылды. Осындай кешенді шаралар нәтижесінде 2023 жылдың ортасына қарай ғылымды қаржыландыру ЖІӨ-нің 0,25%-ына жетті (2022 ж. – 0,13%). Қазақстан Ғаламдық инновациялық индекс рейтингінде 2024 жылы 78-орында тұр. Жалпы, ғылымды қолдау бойынша жүргізілген реформалар мен инвестициялар отандық ғылыми жүйені жаңа деңгейге шығаруға негіз болуда.
Тәуелсіздік жылдары жүзеге асырылған маңызды ғылыми жобалар
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда әртүрлі ғылыми салалар бойынша бірқатар ірі жобалар мен бастамалар іске асырылды. Солардың кейбір маңызды үлгілерін атап өтсек:
• Ғарыш және аэрокосмос: 2006 жылы Қазақстан өз тарихында тұңғыш рет байланыс жерсерігін – «KazSat-1»-ді – сәтті ұшырды. Кейін «KazSat-2» (2011 ж.) және «KazSat-3» (2014 ж.) серіктері қосылып, ұлттық спутниктік байланыс жүйесі қалыптасты. 2014 жылы Жерді қашықтан зерттеу мақсатындағы KazEOSat-1 және KazEOSat-2 жерсеріктері орбитаға шығарылып, жер ресурстарын мониторингтеу мүмкіндіктері артты. Байқоңырда «Бәйтерек» бірлескен жобасы аясында жаңа зымыран ұшыру кешенін салу басталды. Қазақстандық ғарышкерлер де тәуелсіздік жылдарында ғарышқа ұшуды жалғастырды, бұл еліміздің ғарыш саласындағы әлеуетін көрсеткен маңызды жетістік.
• Ядролық технологиялар және физика: Семей полигоны жабылғаннан кейін Қазақстан бейбіт ядролық зерттеулерді жолға қоюға кірісті. 1992 жылы құрылған Ұлттық ядролық орталық бейбіт атом энергетикасы саласында ғылыми-техникалық қолдау көрсету жұмысын бастады. Курчатов қаласында материалтану мақсатындағы тәжірибелік термоядролық реактор – Токамак-KTM – іске қосылып, плазмалық физика мен материалдарды зерттеу бағытында бірегей зерттеулер жүргізілуде. Қазақстан жаһандық ядролық қауіпсіздікке үлес ретінде өз аумағында МАГАТЭ-нің төмен байытылған уран банкінің ашылуына мүмкіндік берді (2017 ж.). Сондай-ақ отандық физиктер соңғы жылдары CERN (Еуропалық ядролық зерттеулер ұйымы) эксперименттеріне қатысу арқылы жоғары энергия физикасы саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қосылды.
• Медицина және биотехнология: Денсаулық сақтау саласында маңызды ғылыми орталықтар құрылып, медицина мен биологияда ірі жобалар жүзеге асты. 2003 жылы құрылған Ұлттық биотехнология орталығы биология және геномика бағытындағы зерттеулерді үйлестірді. Астанада ашылған Ұлттық нейрохирургия орталығы (2011 ж.) мен Ұлттық кардиохирургия орталығы (2012 ж.) осы салалардағы ғылыми-медициналық кластердің дамуына мүмкіндік берді. Елімізде алғаш рет қазақстандық ғалымдар 2020 жылы өздері әзірлеген QazVac вакцинасын өндіріске енгізіп, биотехнологиядағы үлкен жетістікті көрсетті.
• Ауыл шаруашылығы ғылымы: Ауыл шаруашылығы бағытында өсімдік және мал шаруашылығында ғылыми жаңалықтар орын алды. Отандық аграрлық зерттеулер бидайдың өнімділігі жоғары, құрғақшылыққа төзімді жаңа сорттарын шығару үшін халықаралық ұйымдармен бірлесе жұмыс жүргізді. Мысалы, Қазақстан–Сібір селекция желісі (KASIB) аясында бірнеше жаңа бидай сорты өсіріліп, өндіріске енгізілді. Мал шаруашылығында да жергілікті тұқымдардың өнімділігін арттыру бағытында селекция жұмыстары жүргізілді. Су ресурстарын тиімді пайдалану бағытында аграрлық ғалымдар егіншілікте су үнемдеу технологияларын енгізу әдістерін әзірледі – 2030 жылға қарай егіс алқаптарының 15%-ын осындай технологиялармен қамтамасыз ету межесі белгіленген.
• Ақпараттық технологиялар және цифрландыру: IT саласында инфрақұрылымдық және инновациялық жобалар қолға алынды. 2004 жылы Алматы маңында құрылған «Алатау» инновациялық технологиялар паркі ақпараттық-коммуникациялық технологиялар стартаптарын қолдаудың орталығына айналды. 2017 жылы қабылданған «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы экономиканы цифрландыруға жол ашып, соның бір көрінісі – электрондық үкімет жүйесінің қарқынды дамуы болды. 2018 жылы Астанада «Astana Hub» ІT-стартаптар технопаркі іске қосылып, қазақстандық стартаптарға жаһандық инвесторлармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін экожүйе қалыптасты. Сонымен қатар, отандық мамандар жаңа технологияларға бейімделуде: 2024 жылы 15 қазақстандық университетте жасанды интеллект бойынша Google курстары енгізіліп, 12 мың студент оқып жатыр, ал 35 университетте Huawei ICT Academy ашылып, жүздеген оқытушы блокчейн және бұлттық технологиялар бойынша білімін жетілдірді.
• Экология және табиғат пайдалану: Экология саласында да ғылыми бастамалар жүзеге асырылды. 2005 жылы Солтүстік Арал теңізін қалпына келтіру жобасы (Көкарал бөгеті) аяқталып, теңіздің солтүстік бөлігінің экожүйесі жақсара бастады. Бұл экологиялық жобаның ғылыми негіздемесін қазақстандық гидрологтар мен экологтар қамтамасыз етті. 2013 жылы қабылданған «Жасыл экономикаға көшу» тұжырымдамасы аясында жаңартылатын қуат көздерін дамытуға арналған зерттеулерге жол ашылып, күн мен жел энергетикасы бойынша пилоттық жобалар қолға алынды. Климаттың өзгеруіне бейімделу мәселелері бойынша ұлттық ғылыми зерттеулер жүргізіліп, олардың нәтижелері су ресурстары мен ауыл шаруашылығы стратегияларына енгізілді.
Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар: Тәуелсіздік кезеңінде гуманитарлық ғылымдарда да ауқымды жобалар іске асырылды. 2004–2011 жылдардағы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштері жүйелі зерттеліп, ұлт мұрасын жаңғыртуға бағытталған көптеген еңбек жарық көрді. 2017 жылдан басталған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы шеңберінде әлемнің ең үздік 100 оқулығы қазақ тіліне аударылып, гуманитарлық білімнің көкжиегі кеңейді. Әлеуметтану, экономика, саясаттану бағыттарында қоғамның өзекті мәселелеріне қатысты қолданбалы зерттеулер көбейді. Тіл білімі саласында қазақ жазуының латын графикасына көшу үдерісі ғылыми тұрғыда негізделіп, жаңа әліпбиді енгізу жұмысына ғылыми қауымдастық атсалысты.
1990 жылдан 2025 жылға дейінгі аралықта Қазақстан ғылымы экономикалық қиындықтар мен табысты кезеңдерді басынан өткізді. Мемлекет тарапынан ғылымға бөлінетін қаражат көлемі алғашында күрт кеміп, кейінгі жылдары біртіндеп өсуде, алайда ЖІӨ-ге шаққандағы үлесі әлі де әлемдік орташа деңгейден төмен қалуда. Соңғы жылдары қабылданған стратегиялық бағдарламалар мен заңнамалық өзгерістер – ғылымды қаржыландыруды арттыру, зерттеу инфрақұрылымын жаңарту, жас ғалымдарды қолдау – ғылыми экожүйенің дамуына жаңа серпін берді. Қазақстанның ғалымдары қазір медицина, ауыл шаруашылығы, IT, энергетика, гуманитарлық сала және өзге де бағыттарда іргелі жобаларды жүзеге асырып, халықаралық зерттеулерге белсенді атсалысуда. Ғылыми-инновациялық инфрақұрылым нығайып, ғылымды қажетсінетін экономика құру жолында маңызды қадамдар жасалды. Алдағы мақсат – ғылыми зерттеулерді экономиканың қозғаушы күшіне айналдырып, елдің тұрақты дамуында ғылымның үлесін едәуір арттыру. Ол үшін ғылымға инвестицияны кезең-кезеңмен көбейтіп, инновацияға қолайлы орта қалыптастыру бағытындағы жұмыстар үздіксіз жалғаспақ.
