Соңғы жылдары тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі Қазақстан қоғамы үшін ең өзекті және маңызды мәселелердің біріне айналды. Бұл әлеуметтік әрі құқықтық проблеманың ауқымын, себебі мен салдарын түсіну өте маңызды. Осы тұрғыда Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайын талдау осы құбылысқа ықпал ететін факторларды анықтап қана қоймай, оның алдын алу және онымен күресу бойынша практикалық шараларды ұсынуға мүмкіндік береді. Осы тақырыпқа қатысты BAQ.KZ тілшісі сарапшы, әлеуметтанушы Айнұр Бақытжановамен сұхбаттасқан еді.
Елімізде қазір тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты мәселе қалай болып тұр?
Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі әрдайым болып отыратын мәселеге айналды. Дегенмен бұл әрекеттер кең ауқымда қоғамдық талқылауды тудырған жоқ еді. Алайда 2023 жылдың 9 қазанында болған Салтанат Нукенованың қазасына қатысты күдікті Қуандық Бишимбаевтың ісінің қаралуы қоғамның тұрмыстық зорлық-зомбылыққа жіті назарын аудартты. Десе де отбасындағы тұрмыстық зорлық-зомбылық әрекеттері бұған дейін де жиі болып тұрды. Мұндай істі экс-министрдың жасауы қоғамдық санаға тікелей әсер етіп, мәселе қоғамдағы басты өзекті тақырыпқа айналды.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық проблемасын зерделеудің өзектілігі, әсіресе, экс-министрдің ісіне ұқсас оқиғаларға қатысты айыптау көзқарасын көрсететін қоғамдық пікір контекстінде жоғары. Бұл элитаның өміріндегі жағдайды көрсетіп қана қоймай, қазақстандық отбасыларда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кеңінен таралуын көрсетіп отыр.
Бұл тақырып Қазақстандағы абьюзбен және неке ішіндегі психологиялық зорлық-зомбылықпен бетпе-бет келген көптеген әйелдер үшін өзекті болады. Соған қарамастан, қазіргі қазақстандық қоғамда отбасының ішінде болып жатқан зорлық, күш көрсету мен қысымдардың көбі әлі де «бүркеме» астында қалып, құқық бұзушылардың әрекеттері әлі де жалғасып, құқықтық жазаланбай келеді.
Бұл мәселені зерттеу оның ауқымы мен салдарын жарықтандырып қана қоймайды, сонымен қатар елдегі тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу үшін тиімді шешімдер мен шараларды іздеуге ықпал етеді.
Осы тұрғыда Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесінің өзектілігіне қатысты қандай деректер бар?
2022 жылдың алғашқы 9 айында Қазақстанда 93 әйел тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болды, ал 2023 жылдың басынан бері отбасылық ортада кем дегенде 18 кісі өлтіру тіркелді.
Сонымен қатар тұрмыстық зорлық-зомбылықтың көптеген жағдайлары көмек сұрауға байланысты стигмаға байланысты құқық қорғау органдарының назарынан тыс қалады. Құқық қорғау органдары академиясының мәліметтері бойынша, жыл сайын әйелдердің шамамен 70-90 пайызы полициядан көмек сұрамайды.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі көптеген жылдар бойы жергілікті қоғам қайраткерлерінің де, халықаралық ұйымдардың да назарын аударып келеді.
Human Rights Watch құқық қорғау ұйымының есебінде Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы заңдар құрбандарды тиісті қорғауды қамтамасыз етпейді, керісінше олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етпей, «бүркеме» рөлін атқарады. Баяндама авторлары әйелдердің әділ сотқа қол жетімділігін қамтамасыз ету қажеттілігін көрсетеді, өйткені қазіргі уақытта мұндай қолжетімділік шектеулі.
Еліміздегі әйел құқықтары мен бала қауіпсіздігін қорғауды күшейту үшін қандай шаралар қабылданып жатыр?
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Республикасының екі Заңына қол қойды. Біріншісі әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігі мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, ал екіншісі сол саладағы әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізу туралы.
Естеріңізге сала кетейік, әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық үшін жазаларды қатаңдату жөніндегі аталған шараларды Президент 2022 жылғы 16 наурыздағы және 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауларында баяндаған болатын.
Ұсынылған өзгерістер көпшіліктің қатысуымен талқыланды. Парламенттік палаталардың отырыстары шеңберінде үкіметтік емес ұйымдардың, Президент жанындағы Ұлттық құрылтайдың, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның, адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың және Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері қатысты.
Бұрын нақтыланғандай, бас заң 15 заңнамалық актіге, оның ішінде 7 кодекс пен 8 заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейді. Қосымша қабылданған заң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізуді көздейді, оның ішінде кәмелетке толмағандарды қорлағаны үшін (буллинг, кибербуллинг) және 16 жасқа толмаған баланы қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіргені үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленеді.
Сонда заңда нақты қандай өзгерістер болады?
Заңдар арқылы Қылмыстық кодекске мынадай түзетулер енгізіледі. Мысалы кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылыққа байланысты қылмыстар жасау кезінде қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінде көзделгеннен жеңілірек жаза тағайындауға тыйым салуды енгізіледі. Сондай-ақ Қылмыстық кодекстің 108-1 (денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру) және 109-1 (ұрып-соғу) баптарында көзделген қылмыстық қылмыстарды қайта жасау жағдайлары бойынша тараптардың татуласу мүмкіндігі болмайды.
Енді денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруге немесе денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтіруге бағытталған қылмыстар үшін бас бостандығын шектеу түріндегі балама жаза мүмкіндігін болдырмау және бас бостандығынан айыру түріндегі жаза енгізілді.
Тағы бір маңыздысы - қолданыстағы заңнамада көзделген басқа баламалы жазалау шараларын қоспағанда, кәмелетке толмағанды өлтіргені (ҚК 99-бабы), кәмелетке толмағанды зорлағаны (ҚК 120-бабы) және кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері (ҚК 121-бабы) үшін өмір бойына бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны белгілеу қарастырылған.
Сондай-ақ 16 жасқа толмаған адамдарға жыныстық сипаттағы қателік жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізілді, өз-өзіне қол жұмсауға итермелегені немесе өз-өзіне қол жұмсауға көмектескені үшін жаза белгіленді.
Ал тұрмыстық зорлық-зомбылықтан жәбірленушілерге көрсетілетін қандай көмек бар?
Елімізде «Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету стандарты» аясында тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына мынадай көмек түрлері көрсетіледі. Мысалы қажет болған жағдайда дәрігерге дейінгі көмек пен ауруханаға жатқызуды қоса алғанда, тегін медициналық көмек алуға жәрдем жасалады.
Бұдан бөлек адамдарға психологиялық кеңес беру, психикалық жағдайы мен әлеуметтенуді жақсарту үшін өзара қолдау топтарын және бос уақытты ұйымдастыру шаралары да ұйымдастырылатынын айта кетейік.
Зорлық-зомбылықтың қайталануын болдырмау үшін құндылық белгілері мен мінез-құлық дағдыларын өзгерту сабақтары жүргізіліп, оқу материалдары мен оқу құралдарын алуға жәрдем жасалынады.
Осы тұста жеңілдіктер, жәрдемақылар, өтемақылар алуға және тұрғын үй мәселелерін шешуге көмектесу де қарастырылған. Яғни құқықтар мен мүдделерді қорғау мәселелері бойынша кеңес беру, құқықтық мәселелерді шешу үшін қажетті құжаттарды дайындауға көмектеседі.
Бұл көмек түрлері тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына олардың өмір сүру сапасын қолдау, қалпына келтіру және жақсарту, сондай-ақ зорлық-зомбылықтың ықтимал салдары мен қайталануын болдырмау мақсатында көрсетіледі.
Қазақстандағы отбасы-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесіне қатысты айта алатын ұсыныстарыңыз бар ма?
Отбасылық зорлық-зомбылық құрбандарынан өзіне деген сенімділікті, өзін-өзі құрметтеуді және өзін-өзі қорғауға деген ұмтылысты кешенді түрде нығайту оларды қалпына келтіруде және сау қарым-қатынасқа оралуда шешуші рөл атқарады. Осы мақсаттарға жету үшін жеке тұлғаны және эмоционалды тұрақтылықты дамытуға бағытталған әртүрлі әдістерді қолдану қажет.
Маңызды аспект - білікті психологиялық қолдау және кеңес беру. Бұл зорлық-зомбылық құрбандарына өздерінің құндылығын түсінуге, өзін-өзі бағалау деңгейін арттыруға және стресстік жағдайларға тиімді жауап беруді үйренуге көмектеседі. Психологиялық қолдау эмоционалды тұрақтылықты қалыптастыруға ықпал етеді және эмоционалды өзін-өзі реттеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.
Қабылданған заңдар зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтуге бағытталған, бұл отбасы институтын нығайтады және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, сонымен қатар құқықтық тәртіптің алдын алу сипатын қолдайды. Кәмелетке толмағандар арасында буллинг пен кибербулингпен күресуге ерекше назар аударылады, бұл осы жағымсыз құбылыстарға қарсы тұрудың маңызды тетіктерін жасайды.
Осылайша заңнамалық өзгерістер зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтіп, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауды жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар балалар мен жасөспірімдер арасында құқықтық сананың қалыптасуына белсенді ықпал етеді. Бұл заңдылық пен тәртіптің жоғары стандарттарына сәйкес келетін қауіпсіз және әділ қоғам құру жолындағы маңызды қадам.
Алайда отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелерін шешуде Қазақстан халқының маңызды рөлін атап өту қажет. Азаматтардың қоғамдық қозғалыстарға белсенді қатысуы, олардың әйелдер мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңдар мен шараларға дауыс беруін қолдау бұл құбылысқа қарсы сәтті күрестің ажырамас бөлігі болып табылады.
Сұхбатыңызға рахмет!
