Қазақстандағы инклюзивті білім беру — өзекті әрі жан-жақты қарастыруды талап ететін тақырыпқа айналып отыр. Ата-аналар мен педагогтар әлеуметтік желілерде өз бақылаулары мен қиындықтарымен бөлісуде. Ал мемлекет мамандарды даярлау жүйесін жетілдіруді жалғастырып, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға қолайлы жағдай жасауға күш салуда. Қазіргі таңда Қазақстан мектептерінде инклюзия қалай жұмыс істеп жатыр? Бұл сұраққа BAQ.KZ тілшісі зерттеу жүргізіп көрді.
Ата-аналар мен педагогтардың дауысы
Инклюзивті білім беру тақырыбы әлеуметтік желілерде қызу талқылануда. 2025 жылдың наурызында Threads қолданушысы assiyastory өз тәжірибесімен бөлісті.
Мен өзімнің аутизмі бар қызымды жалпы білім беретін мектептен шығарып алдым. Күткен инклюзия мен менің балам көпшілік ортаға сәйкес келмеді. Өкінішке қарай, бір жағынан, балам шамамен 40 адамнан тұратын үлкен сыныпқа дайын емес. Екінші жағынан, Қазақстандағы инклюзивті білім беру аса жетілмеген және формальды болып тұр, – деп жазды әйел.
Оның жазбасы басқа қолданушылардың реакциясын тудырды. Кейбіреулері "инклюзияға ең алдымен мұғалімдер дайын емес" деп жазса, басқалары көптеген мектептерде "инклюзия тек баланы жалпы сыныпқа отырғызумен шектеледі, оған нақты білім берілмейді" деп атап өтті.
Тіпті педагогтар да өз бақылауларымен бөлісті.
Балада жеңіл дәрежедегі ақыл-ой кемістігі бар, ал мен оны ағылшын тілінен кәдімгі балалар сияқты бірдей оқытуым керек. Алдымен оны санауға, жазуға, сөйлеуге оның мүмкіндіктері шегінде үйретіңіз. Кәсіп беріңіз — сонда ол тыныш өмір сүретін болады, – деді бір қолданушы.
Басқа тәсілдерді қарастыру қажеттігі де айтылды.
Мен нормотипті емес балалардың білім алып, қоғамға бейімделуін қолдаймын. Бірақ сыныпта 25-30 бала бар, ал бір мұғалімге бәріне бірдей білім беру қиын. Мұнда басқа тәсілдер қажет, – деп жазды бір қолданушы.
Сонымен қатар көптеген ата-аналардың айтуынша, балалардың өздері ерекше құрдастарын тез қабылдап, олармен араласып, көмектеседі.
Менің байқағаным, балалар ерекше балаларды оңай қабылдайды, ойнатады, қолдайды. Ең бастысы – дұрыс сүйемелдеу, – дейді ата-аналардың бірі.
Мұғалімдерді қалай даярлайды?
Оқу-ағарту министрлігі BAQ.KZ редакциясының сауалына берген жауабында бүгінде елдегі барлық жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлау бағдарламаларына ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеуге арналған пәндер енгізілгенін атап өтті. Бұл әрбір педагогикалық бағыттағы түлекке оқу процесін бейімдеуге қатысты базалық білім мен дағдылар берілетінін білдіреді.
Білім беру жүйесінде ерекше қажеттіліктері бар балаларға шамамен 10 мың арнайы педагог, 12 мыңнан астам психолог пен әлеуметтік педагог, сондай-ақ 3,5 мың педагог-ассистент қолдау көрсетеді.
Барлық педагогтардың міндетіне оқушылардың жеке қажеттіліктерін ескеру кіреді. Олар оқытудың тиімді нысандары мен әдістерін, құралдарын пайдаланады. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға арналған бағдарламаларды әзірлеуге және орындауға қатысады. Оқу бағдарламаларын оқушылардың жеке қажеттіліктеріне бейімдейді. Сондай-ақ инклюзивті білім беруге жағдай жасайды, – деп атап өтті Оқу-ағарту министрлігі.
Арнайы назар біліктілікті арттыруға аударылады. 2024 жылы 10 мыңнан астам мұғалім оқу бағдарламаларын тиімді бейімдеу мен сүйемелдеудің әдістерін үйренген курстардан өтті. Бұдан бөлек, "Инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын педагогтардың базалық құзыреттерін қалыптастыру" атты жаңа білім беру бағдарламасы әзірленді.
Балаларға практикалық көмек көрсету үшін еліміздегі мектептерде мыңнан астам арнайы кабинеттер ашылған. Мұнда оқушылардың дамуына және қоғамға бейімделуіне бағытталған жеке және топтық сабақтар өткізіледі.
Заңнамалық деңгейде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқыту үшін арнайы жағдайлар жасауға мемлекеттік кепілдіктер бекітілген. Білім беру қажеттіліктерін бағалау, психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу және оқу жоспарларының икемділігіне қатысты нормалар енгізілуде.
Бұл – жолдың басы ғана
Көкшетау қаласындағы №19 мектептің дефектолог-мұғалімі, облыстық инклюзивті білім беруді дамыту ресурс орталығының үйлестірушісі Ілияс Жанғали басты мәселе Қазақстанның әлі де осы жолдың басында ғана тұрғанында дейді. Оның пікірінше, еліміздегі инклюзия әзірге формальды сипатқа ие. Қоғам да, мұғалімдердің өзі де ерекше қажеттіліктері бар балаларды толық қабылдауға дайын емес.
Біздің менталитет әлі де ерекше қажеттіліктері бар адамдарды толық қабылдауға дайын емес. Бұл тек білім беруге ғана емес, күнделікті өмірге де қатысты. Мәселен, АҚШ-та мұндай балалар мен олардың отбасыларын қолдау жүйесі ондаған жылдарға алдын ала құрылған. Онда ерте араласу бағдарламасы бар: бала дүниеге келмей тұрып-ақ ата-аналар ерекше қажеттіліктері бар сәбиіне қалай күтім жасау, қалай дамыту керектігін үйренеді. Ал Қазақстанда ата-аналар көбіне жүйелі қолдау алудың орнына баланы интернатқа беру не үйден оқыту таңдауына тап болады, – дейді сарапшы.
Оның айтуынша, шетелдік тәжірибенің мықты тұсы – баланы өмір бойы сүйемелдеуінде. Олар балабақшадан бастап мектеп, колледж, кейін жұмысқа орналасуға дейін ретімен жетектеп отырады.
АҚШ-та тіпті жұмыс берушілер түлектің күшті және әлсіз жақтары көрсетілген досьені алады. Онда кәсіби бағдарлау жұмысы бастауыш сыныптардан басталады. Бізде бұл қазір тек жоғары сыныптарда ғана сынақ ретінде енгізіліп жатыр, – дейді ол.
Ілияс Жанғалидың пікірінше, Қазақстан үшін басты сын-қатер – мұғалімдерді даярлау. Бүгінде мыңдаған педагог біліктілікті арттыру курстарынан өтуде, алайда олардың сапасы әрқашан көңілден шыға бермейді.
Жақсы мемлекеттік орталықтар бар. Мысалы, Алматыдағы Ұлттық инклюзивті білім беру орталығы. Бірақ оның қаржыландыруы шектеулі, өңірлерге бөлінетін квота небәрі 10-15 орыннан асады. Ал жекеменшік курстар көбіне тек теория беріп, практикалық дағдыларды үйретпейді. Мұғалім сертификат алып шыққанымен, ерекше білім беру қажеттілігі бар баламен қалай жұмыс істеуді нақты білмейді. Соның салдарынан педагогтар мәселені жалғыз өзі шешуге мәжбүр болып, балаларды сыныпқа қабылдағысы келмейді, – деп түсіндірді ол.
Сонымен бірге сарапшы инклюзияға қарай қозғалыс қиындықтармен жүріп жатса да, ол қажет қадам екенін ерекше атап өтті.
Иә, ата-аналар инклюзия жетілмегенін, мұғалімдердің жүктемесі көп екенін айтады. Бірақ 20 жыл бұрын ерекше балаларды мектепке мүлде қабылдамайтын. Олар үйде отыратын немесе қашықтан оқитын. Бүгінде мемлекет оларға қатарластарының арасында білім алу құқығын беріп отыр. Бұл – жолдың басы ғана, ал әлемдік тәжірибеге жақындай түсуіміз біздің ойлау жүйемізді қаншалықты өзгертетінімізге және кадрларды даярлау жүйесін қаншалықты жетілдіретінімізге байланысты, – дейді Ілияс Жанғали.
Педагог өз өңірінде жүргізіліп жатқан инклюзияға қатысты жұмыстар жайлы да айтты.
Ақмола облысында ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар әрдайым болған, тіпті Кеңес заманынан бері. Бірақ оларды ұзақ уақыт бойы медициналық тұрғыдан қабылдады – “арбадағы бала”, “саңырау”, “ақыл-ойы кем” деген сияқты терминдер қолданылды. Қазақстан балалар құқығын қорғау саласындағы халықаралық конвенцияларға қосылғаннан кейін, ел әлеуметтік-педагогикалық модельге көшті. Бұл ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың санатын кеңейтуге және білім беру процесін мүлде басқа деңгейде құруға мүмкіндік берді, – деп атап өтті ол.
Ілияс Жанғалидың айтуынша, 2014 жылы Көкшетаудағы №19 мектеп аймақта инклюзивті практикаларды жүйелі түрде енгізе бастаған алғашқы білім ордасы болды. Сол кезде арнайы жабдықталған кабинеттері бар ресурс орталығы ашылып, мектептің штатына дефектологтар, логопедтер, әлеуметтік педагогтар мен психологтар қосылды.
Біздің міндетіміз – тек баланы сүйемелдеу ғана емес, мұғалімдер мен ата-аналарға әдістемелік әрі кеңес беру жүйесін құру. Біз семинарлар, дөңгелек үстелдер, оқыту вебинарларын өткіземіз, облыс мұғалімдеріне кеңес береміз. Бүгінде Ақмола облысында инклюзияны енді ғана енгізіп жатқан тірек мектептер бар, ал біз олармен тәжірибемізді бөлісіп, жұмыстарын қадағалаймыз, – дейді сарапшы.
Арнайы назар педагог-ассистенттерді даярлауға аударылып отыр. Олар 2019 жылдан бастап білім беру жүйесінің бір бөлігіне айналғанымен, бұл бағыт әлі де жетілдіруді қажет етеді.
Ассистенттерді әзірге формальды түрде ғана даярлайды: жоғары оқу орындары мұндай мамандарды дайындап шығармайды. Практикада олар қарапайым педагогтардан жасақталады. Мысалы, қазақ тілі немесе математика пәнінің мұғалімдері. Біз ұсынып отырғанымыз – ассистенттер тек баланы сүйемелдеп қана қоймай, бүкіл сыныптың бірлескен оқу процесіне қатысуы керек. Мұндай тәсіл аутизмі бар немесе мінез-құлық бұзылыстары байқалатын балаларға қоғамға бейімделуге, жұппен немесе топпен жұмыс істеуді үйренуге көмектеседі, – деп түсіндірді ол.
2024 жылы Ілияс пен Орталықтың басқа мамандары АҚШ-қа барып, америкалық инклюзия тәжірибесімен танысты. Қазақстанға оралған соң олар co-teaching ("бірлескен оқыту") моделін сынақтан өткізе бастады.
Модельдің мәні – сабақты екі мұғалім жүргізеді: біреуі материалды түсіндіреді, екіншісі балалармен жеке немесе шағын топтарда жұмыс істейді. Бұл әрі мұғалімнің, әрі сыныптың жалпы жүктемесін жеңілдетеді. Біз бұл үлгіні қазақстандық жағдайға бейімдеп, тәжірибелік сыныптарға енгізудеміз. Әзірге ұйымдастыру кезеңі жүріп жатыр, бірақ қазірдің өзінде нәтиже көрініп отыр. Балалар сабаққа көбірек тартылады, ал педагогтардың жеке жұмыс істеуге мүмкіндігі артады, – деді Жанғали.
Ол инклюзияның басты мақсаты академиялық жетістіктер емес, ең алдымен баланың әлеуметтенуі екенін ерекше атап өтті.
Бізге аутизм спектріндегі бұзылыстары бар бірінші сынып оқушысы келгенде, ата-анасына әрқашан жағдайды түсіндіреміз. Алдымен баланы басқа балалармен қарым-қатынас жасауға үйрету керек, бірден академиялық табыс талап етуге болмайды. Егер ол араласа алса, ойнай білсе, топпен жұмыс істей алса – бұл біздің алғашқы қадамымыз. Ал әрі қарай оқу процесін оның мүмкіндіктеріне бейімдейміз, – деп қорытындылады сарапшы.
Қазақстан инклюзияға алғаш рет бетбұрыс жасады. Бірақ, тәжірибе көрсетіп отырғандай, алда ұзақ жол тұр. Бүгінде ата-ананың, мұғалімнің, мемлекеттің іс-қимылы үйлеспей, бұл саладағы жұмыс жиі тежеліп келеді. Инклюзия Қазақстанда әр балаға шынайы қолдау бола ма, әлде қағаз жүзінде, формальды іс болып қала ма? Ол енді мамандарды даярлау мен қоғам көзқарасын өзгертудің қаншалықты жылдам жолға қойылатынына байланысты.
