Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Кәсіпкерлік рейдерліктен қалай қорғалады? Бизнеске заңсыз зиян келтіргендерге не болады? Бизнесті шектегендер қандай жауапкершілікке тартылады? Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Рустам Жүрсінов осы және өзге де сұрақтарға жауап берді.
- Пандемия басталғалы кәсіпкерлерге оңай тиіп жатқан жоқ. Осы орайда бизнесті сақтау бойынша қандай шаралар ұйымдастырылды?
- Иә, былтыр ауыр жыл болды. Бүкіл бизнес-қоғамдастық үшін бұрын-соңды болмаған дағдарыс орын алды: жұмысқа жаппай тыйым салу, шекаралардың жабылуы, қалалар арасындағы блок-бекеттер, форс-мажор мен соттар.
2020 жылы 2019 жылмен салыстырғанда кәсіпкерлердің 60%-ында табыс деңгейі төмендеді. Бұған коронавирус инфекциясының таралуына байланысты бүкіл елде төтенше жағдай режимі жарияланғандықтан, 16 жылдың 2020 наурызынан 15 жылдың 2020 сәуіріне дейін барлық дерлік бизнес субъектілерінің қызметінің толық жабылуы басты себеп болды.
Үкімет тарапынан бизнеске кең қолдау шаралары көрсетілді.
Мысалы, шамамен 700 мың салық төлеуші салық жеңілдіктерін пайдаланды. Жалпы сомасы - шамамен 1 трлн теңге (601,5 млрд теңге салықтар мен әлеуметтік төлемдерден босату, шамамен 400 млрд теңге кейінге қалдыру). 18 мыңнан астам ШОБ субъектілеріне 222,4 млрд теңгеге несиелер бойынша кейінге қалдыру ұсынылды. ШОБ-ті жеңілдікпен несиелеу бағдарламасы бойынша (жылдық 8%-бен) 387 млрд теңгеге 3 мыңнан астам қарыз берілді.
Мұндай іс-шаралар биыл да жалғасын таппақ.
Шағын және орта бизнес субъектілерінің қарыздары бойынша төлемдерді кейінге қалдыру тәртібін Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі биылғы 9 сәуірде бекітті.
Осы қолдау шарасымен экономикалық қызметтің 346 түрі қамтылған, оның ішінде:
- сауда, СОО жалға алушыларын қоса алғанда және тауарларды жеткізу тізбегі;
- спорт, туризм, қонақ үй бизнесі;
- қоғамдық тамақтану қызметтері, мейрамханалар мен дәмханалар;
- жолаушылар және жүк тасымалы;
- тұрмыстық қызметтер, театрлар, кинотеатрлар, фото және бейнетүсірілім, көрмелер мен конференциялар, салтанаттар ұйымдастыру, сұлулық салондары, фитнес орталықтарды қоса алғанда, демалыс және бос уақытты ұйымдастыру қызметтері.
Кейінге қалдыруды алу үшін аталған санаттар 2021 жылғы 30 маусымға дейін электрондық пошта, интернет-ресурс, мобильді қосымша немесе өзге де байланыс құралдары арқылы кредиттік ұйымға өтініш беруі қажет. Орта кәсіпкерлік субъектілері өтінішке қосымша қаржылық жай-күйінің нашарлағанын растайтын құжаттарды қоса береді.
- Бизнестің жүруіне кедергі келтіргендерге қандай шара қолданылады? Жалпы көп жағдайда кімдердің тарапынан бизнеске кедергі келтіріледі?
- Көптеген кәсіпкерлер жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды, ал кейбіреулері жұмысын әлі де бастай алмай отыр. «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының деректері бойынша 2020 жылғы 1 наурыздан бастап 2021 жылғы 1 наурызға дейін 174 853 жеке кәсіпкерлік субъекті (ЖК) және 28 373 заңды тұлға жабылды.
Халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуі аясында кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыс та төмендеді.
Біреу бизнестің жұмысына арнайы кедергі келтіріп отыр деуге де келмейді. Мониторингтік топтардың үнемі тексеру жүргізуі, жұмыс уақытын қисынсыз шектеу, кейде тіпті жұмыс істеуге толығымен тыйым салу бизнесті тығырыққа тіреді. Өкінішке қарай, мұның бәрі карантин талаптары. Пандемия жағдайында бизнес үшін тыйым салу және шектеу шаралары жалғасуда. Олар үй-жайлар мен объектілердің уақытына, жұмыс режиміне және толтырылуына байланысты.
Бизнес өз жұмысын жоспарлай алмай отыр, өйткені ол өзіне жұмыс істеуге рұқсат берілетінін, я берілмейтінін білмейді.
Осы қиын кезеңде бизнесті қолдау орынды деп санаймын. Салықтық және кедендік берешекті мәжбүрлеп өндіріп алуды тоқтата тұру жақсы қолдау болмақ. Онсыз да зардап шеккен бизнесті одан сайын тұралатпайық.
Бұл қолдаудың тиімділігі айқын, өйткені пандемия қанша уақытқа созылатынын ешкім дөп басып айта алмайды. Сондықтан бұл шара қанша уақыт қажет болатынын да болжау қиын.
Бұл жерде ҚР ӘҚБтК-нің 173-бабы бойынша бизнес қызметін заңсыз шектегені үшін шенеуніктерді әкімшілік жауапкершілікке тарта бастаған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің белсенді ұстанымын атап өткім келеді. Биылғы жылы ӘҚБтК-не осындай өкілеттіктер қайтарылды және PBI жобасы шеңберінде жауапкершілікке тарту бойынша осындай жұмыс басталды.
Мысалы, Түркістан қаласының Жер қатынастары бөлімінің басшысы Н. Қасымбеков, Ордабасы ауданының Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі бөлімінің басшысы А. Ысқақов әкімшілік жауапкершілікке тартылды, олар заңсыз тапсырмалар беру арқылы «Тазалық» ЖШС-нің кәсіпкерлік қызметіне кедергі келтірген.
- Президенттің берген тапсырмасы бойынша кәсіпкерлер рейдерліктен қалай қорғалып жатыр?
- Рейдерлік басып алудың көптеген әдістері бар, олар көбінесе кредиторлық берешекті (соның ішінде банктер алдында), бюджеттік қарызды, кепілді пайдалануды қамтиды.
Рейдерліктің 3 түрі дәстүрлі түрде ерекшеленеді:
- «қара» рейдерлік – пәрменді әдістерді (бопсалау, күшпен тартып алу, сатып алу, бұрмалау) қолдана отырып, меншікті иемденудің заңсыз схемаларын пайдалануды көздейді;
- «сұр» рейдерлік - формальды түрде заңды және заңсыз іс-әрекеттердің (кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі мүмкін болмайтын атмосфераны құру, сыбайлас жемқорлық және әкімшілік ресурсты пайдалану) үйлесімін болжайды;
- «ақ» рейдерлік – формальды түрде заң аясында жасалатын іс-әрекеттерді (заңдардағы олқылықтарды пайдалану, қоғамдық пікірді өз қажетінше пайдалану, әшкерелейтін құжаттарды «жариялау») көздейді.
Берешек мәселесін шешудің заңды жолдары мен бизнесті әділетсіз сатып алудың айырмышылығы білінер-білінбес. Қазір рейдерліктің нақты фактілерінің болуы туралы айту қиын, бұл жағдай жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Бүгінгі таңда коронавирус пандемиясы мен шектеу шаралары жағдайында көптеген кәсіпкерлік субъектілері қиын экономикалық жағдайға тап болды. Шарттарды тиісті түрде орындау мүмкін еместігі, кредиторлар мен контрагенттер алдындағы берешек компаниялар үшін банкроттықтың ықтимал тәуекелдерін және рейдерлік басып алу ықтималдығын арттырды. 2020 жылдан бастап кәсіпкерлер осындай мәселе бойынша көптеп жүгінді. Кәсіпкерлерді құқық қорғау және бақылаушы органдардың заңсыз іс-әрекеттерінен қорғауды күшейту мақсатында біз 2020 жылы Бас прокуратурамен бірлесіп кәсіпкерлердің өтініштерін, оның ішінде рейдерлік фактілері бойынша қарау жөніндегі жұмыс тобын құрдық.
Кеңестер кәсіпкерлердің қатысуымен онлайн форматта өткізіледі, қазірдің өзінде 10-ға жуық кеңес өткізілді. Ұсынылған материалдар бойынша прокуратура органдары егжей-тегжейлі зерделеу жүргізеді.
Біздің елімізде рейдерліктің «етек алуына» заңнамадағы олқылықтар, меншікті қорғаудың тиімді құралдарының болмауы себеп болды деген ойдамыз.
ҚК-нің қолданыстағы редакциясында «Рейдерлік» 249-бабы бүгінгі күннің өзінде толық болып табылмайтын, ал олардың баптың диспозициясында болуы оны қолайсыз және күрделі ететін тәсілдер көрсетілген. Тәжірибе көрсеткендей, бұл бап іс жүзінде жұмыс істемейді және осы бап бойынша жауапкершілікке тартылғандар саны да өте аз (іс жүзінде нөлдік статистика).
2016 жылы ҚК-нің 249-бабы бойынша 5 құқық бұзушылық бойынша қылмыстық істер өндірісте болды, 1 іс сотқа жіберілді, 1 адам сотталды. 2017 жылы – 2 іс, сотқа – 1 іс жіберілді, сотталғандар саны - 0. 2018 жылы – 0 іс, сотқа – 0, сотталғандар саны - 1. 2019 жылы – 2 іс, сотқа – 0, сотталғандар саны - 0. 2020 жылы – 10, сотқа – 4, сотталғандар саны - 0.
Рейдерліктің көптеген формалары мен нұсқалары үнемі қолданылатын динамикалық даму жағдайында белгілі бір схемаларға сілтеме жасау тиімді қарсылықты қамтамасыз етпейді.
2020 жылғы тамызда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері жөніндегі кеңес барысында Мемлекет басшысы бұл мәселені қайта көтерді. Тапсырма Үкіметке жіберілді, осыған байланысты Қаржы министрлігі, кейіннен Қаржы мониторингі агенттігі заң жобасын әзірлеу және оны келісу бойынша жұмыс жүргізді.
Қазіргі уақытта аталмыш жұмыс жедел түрде жүргізіліп жатыр және Президент Әкімшілігінің ерекше бақылауында тұр.
Биылғы сәуір айында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне рейдерлікке қарсы күресті күшейту, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз араласуынан қорғау және бағалы металдардың заңсыз айналымына кедергі келтіретін шараларды күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасы шеңберінде заңнамалық түзетулерге Парламент Мәжілісінің депутаттары бастамашылық жасады.
Қазір жұмыс тобының отырыстары өтіп жатыр, жақын арада заң жобасы қабылданады деп үміттенеміз.
- Осыдан жарты жыл бұрын бизнеске көрсетілетін рейдерлікті заңды түрде қатаңдату ұсынылған еді. Сол мәселе қалай өрбіп жатыр?
- Бас прокуратура «Атамекен» ҰКП және мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп қылмыстық және әкімшілік заңнамаға түзетулер енгізу бойынша ұсыныстар әзірледі.
ҚК-нің 365-бабында бірінші бөліктің диспозициясын тексерулер жүргізу тәртібін бұзу, белгілі бір қызметті жүзеге асыруға арнайы рұқсат беруден заңсыз бас тарту немесе беруден жалтару, кәсіпкерлік субъектісінің қызметін заңсыз тоқтата тұру және басқалар сияқты заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау тәсілдерімен толықтыру ұсынылды.
ҚК-нің 249-бабының диспозициясы бойынша әртүрлі нұсқалар пысықталды, соның ішінде оны формалды құрамға ауыстыру және бөтен бизнесті басып алудың кез келген құқыққа қарсы тәсілдерін рейдерлікке жатқызу туралы. Көптеген даулардың қорытындылары бойынша елеулі зиян келтіруге әкеп соққан мемлекеттік органдардың (оның ішінде құқық қорғау, бақылау, сот) ресурстарын пайдалана отырып, мәжбүрлеуге немесе тартып алуға ұштасатын рейдерлік нысандарын білікті құрамға бөле отырып, бапты жаңа бөлікпен толықтыру және баптың санкцияларын күшейту ұсынылды.
ӘҚБтК-де жеке кәсіпкерлік субъектілерін қолдау және қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау нәтижелері бойынша анықталған құқық бұзушылықтар үшін тұлғаларды әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін ескіру мерзімін бір жылға дейін ұлғайту ұсынылды. Мерзімдерді ұлғайту лауазымды адамдарды жазалаудың тиімділігін арттыруға және бұлтартпастығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғарыда көрсетілген ұсыныстар Бас прокуратураның, Президент Әкімшілігінің алаңдарында бірнеше рет қаралды және барлық уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан қолдау тапты.
-Бизнесті қорғау бойына «Атамекен» ҰКП тағы қандай шараларды жүзеге асырып жатыр?
-«Атамекен» ҰКП-ның 50 мыңнан астам кәсіпкер арасында жүргізген сауалнамасы негізінде ҚР Президенті жанындағы Экономикалық өсуді қалпына келтіру жөніндегі мемлекеттік комиссия 2021 жылғы 4 наурызда 24 шараның жаңа пакетін бекітті.
Атап айтқанда, осы жылдың соңына дейін мүлік салығын төлеуден босату ұзартылатын болады. Осы жылдың 1 шілдесіне дейін мемлекеттік мүлік объектілері және квазимемлекеттік сектор мүлкі бойынша жалдау төлемдерінен босату енгізіледі.
Жеңілдікті шарттармен қайта қаржыландыру үшін экономиканың зардап шеккен салаларындағы ШОБ субъектілерінің ЭҚЖЖ тізбесі 29-дан 174-ке дейін кеңейтілетін болады. Бұл шаралар 3,3 миллионнан астам адам жұмыс істейтін 1,2 миллионнан астам кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсетеді.
Үкімет біздің бірқатар ұсыныстарымызды қолдады, бұл үшін бизнес-қоғамдастық зор алғыс білдіреді.
Осы жылдар ішінде Үкімет пен «Атамекен» бірлесіп бизнесті қайта реттеу бойынша үлкен жұмыс атқарғаны даусыз. Нәтижесінде рұқсат беру құжаттарының саны 75%-ға, 115-тен 287-ге дейін қысқартылды, мемлекеттік бақылау жүйесі оңтайландырылды, профилактикалық бақылау енгізілді. Бизнеске қойылатын талаптар саны, бақылау функциялары және тексеру мерзімдері қысқарды. Есептілікті жүйелеу бойынша шаралар қабылданды, олардың бірыңғай тізбесі бекітілді.
Бірақ өкінішке қарай, проблемалар мен шағымдар саны төмендер емес.
Бұл бизнесті қайта реттеу реттеуші саясат сапасының проблемалық мәселелерін жүйелі түрде шешпей, көбінесе механикалық түрде жүргізілуіне байланысты.
Бұл жағдай соңғы бес жыл ішінде әкімшілік жауапкершілікке тартылған кәсіпкерлердің саны екі есе артуына әкеп соқты. Егер 2015 жылы 235 мың кәсіпкер жазаланса, 2019 жылы 502 мың кәсіпкер жазаланды. Демек, бізде әрбір үшінші кәсіпкер – «құқық бұзушы».
Мемлекеттік органдардың шешімдері мен іс-әрекеттеріне шағымдану туралы шағымдар төрт есе көп болды, олар 2015 жылғы 17 мыңнан 2019 жылы 73 мыңға дейін ұлғайды.
Осы қиын кезеңде бизнесті қолдау орынды деп санаймын. Салықтық және кедендік берешекті мәжбүрлеп өндіріп алуды тоқтата тұру жақсы қолдау болмақ. Онсыз да зардап шеккен бизнесті одан сайын тұралатпайық.
Бұл қолдаудың тиімділігі айқын, өйткені пандемия қанша уақытқа созылатынын ешкім дөп басып айта алмайды. Сондықтан бұл шара қанша уақыт қажет болатынын да болжау қиын.
Бизнесті жүйелі түрде қорғау мақсатында бизнес-омбудсмен кеңсесі мен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы тұрақты негізде бірқатар мемлекеттік органдармен: Бас прокуратурамен, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл Агенттігімен, Жоғарғы Сотпен кешенді іс-шаралар өткізді.
2016 жылдан бастап Бас прокуратурамен бірлесіп 5 форум өткізілді, Жол карталары шеңберінде кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауға, атап айтқанда, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың кәсіпкерлік қызметіне негізсіз араласуынан қорғауға бағытталған 90-нан астам бірлескен іс-шаралар іске асырылды.
Қылмыстық кодексті ізгілендіру және құқық бұзушылықтар туралы хабарламаларды тіркеу ережелеріне (БП бұйрығы) түзетулер енгізу нәтижесінде 2015 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде экономика саласындағы қылмыстық істерді тіркеу 6 есе қысқарды (2015 жылғы 8170 істен 2020 жылы 1297 іске дейін).
Кәсіпкерлерді рейдерліктен және заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі келтіруден қорғау тетіктерін жетілдіру, бизнесті қорғау үшін прокуратураның өкілеттіктерін күшейту бойынша жұмыс жүргізілуде.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен бірлесіп, 2016 жылдан бастап жол карталарын қабылдай отырып, 4 бірлескен республикалық форум өткізілді, оған шамамен 90 іс-шара кіреді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг, соның ішінде субсидиялау, жер қатынастары, құрылыс және т.б. мәселелері бойынша мониторинг жүргізілуде, сатып алудағы тәуекелдерді талдау және жолын кесу үшін "Сатып алулардың бірыңғай терезесі" порталы белсенді пайдаланылады. "Protecting business and investments" жобалық кеңселерінің жұмысына белсенді қатысады, 2020 жылы бизнесті сыбайлас жемқорлыққа қарсы сүйемелдеу бойынша 200-ден астам келісімге қол қойылды.
Жоғарғы Сотпен 3 форум өткізілді (2017 жылдан бастап), бірлескен жоспарларда 60-қа жуық іс-шара қарастырылған. Олар құқық қолдану және сот практикасын, оның ішінде салық салу, жер қойнауын пайдалану, кедендік реттеу, монополияға қарсы реттеу салаларында бірлесіп талқылауды қамтиды. Сот жүйесінде жасанды интеллект жүйесі әзірленді, судьяларды оқыту курстары ұйымдастырылды, Жоғарғы Сотпен және басқа да мемлекеттік органдармен бірлесіп Салық кодексіне түсініктеме әзірленді.
- Биыл шағын және орта бизнес саны қысқарды. Бәсекеге қабілетсіз бизнес нарықтан кетті деп айтуға бола ма?
- COVID-19 пандемиясы бизнестің проблемаларын ашып көрсетті. Қабылданған шектеу шараларының нәтижесінде түрлі салалардағы 830 мыңнан астам компания зардап шекті, бұл бөлшек сауда, көлік, тұрмыстық қызметтер және жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар, қонақ үйлер мен қоғамдық тамақтандыру, ойын-сауық және демалыс.
Осы салалардағы өндіріс көлемі қоғамдық тамақтану саласында – 53%-ға, бөлшек сауда саласында – 45%-ға, көлік саласында – 37%-ға күрт төмендеді.
Көптеген кәсіпкерлер жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды, ал кейбіреулері әлі де жұмысын бастай алмай отыр. «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының деректері бойынша 2020 жылғы 1 наурыздан бастап 2021 жылғы 1 наурызға дейін 174 853 жеке кәсіпкерлік субъектісі (ЖК) және 28 373 заңды тұлға жабылды.
2021 жылы мейрамханалардың, кинотеатрлардың, салтанатты іс-шараларды ұйымдастыратын кәсіпорындардың 50 пайызға жуығы жабылуы мүмкін. Сондықтан, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрі басты қолдауды – жұмыс істеуге мүмкіндік беруді қажет ететінін ұмытпауымыз керек. Санитарлық талаптарды қатаң сақтай отырып, шектеумен болса да жұмыс істеу. Басты соққы көңіл көтеру индустриясына тиді, өйткені балалар ойын-сауық орталықтары, аквапарктер, аквариумдар, аниматроникстер жұмысты қайта бастауға келгенде басымдыққа ие емес. Әрине, ересек тұрғындардың көпшілігі вакцинацияланғанға дейін карантиндік шаралар сақталуы керек. Бірақ олар белгілі бір салалардың қызметіне толық тыйым салуда емес, кейбір шектеулермен жұмыс істеу мүмкіндігінде (жұмыс кестесі, толтырылуы, маска режимі және термометрия) көрініс табуы қажет.
Мұның бәрі кәсіпкерлік қызметті реттеу саласындағы заңнамалық реформалар процестерін жеделдетуді қажет етті. Бизнеске ертеңгі күнге деген сенім қажет.
Бизнесті реттеудің қазіргі проблемалары мен пандемия салдары Мемлекет басшысының реттеуші саясатты түбегейлі өзгерту және "жаңадан реттеу" қағидатын енгізу бойынша тапсырмалар беруіне себеп болды.
-Тұшымды әңгімеңізге рақмет!
