Түркістан облысы, BAQ.KZ тілшісі. Қаламы қарымды, сөзі өткір журналистер қоғамда болып жатқан оқиғаларды бей-жай қала алмастан жазып жатады. Оқиғаны билікке, жауапты адамдарға жеткізгісі келеді. Туындаған мәселенің шешілуіне атсалысады. Журналистің билік пен халық арасындағы көпір екенін осыдан-ақ байқауға болады. Қоғамның ауыр жүгін арқаласуға мінез де, сауат та, білім де қажет. Қалам ұстаған әрбір сөз сардарының бойынан осы қасиеттер табылған кезде ғана халық та құрметтей түспек. Біз бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің төл мерекесі қарсаңында саналы ғұмырын журналистикаға арнаған, рухани өңірдің бірінші басылымы "Оңтүстік Қазақстан" газетінің бас редакторы Абай Балажанмен сұхбаттасқан болатынбыз.
Тілші: Облыстың бас газеті болғандықтан Түркістан қаласына көшкелі жатыр деп естідік. Сол не болды? Жалпы, "Оңтүстік Қазақстан" газетінде қазір қанша журналист бар?
Абай Балажан: Қазір журналисі бар, басқасы бар Түркістанға көшетін болдық та сиреп қалдық. Бармайтындардың көпшілігі, жұмыстан кетіп жатыр. Біраз орынға алдық, біраз орынға алмадық. Себебі, үй-жай дейтін факторлар бар. Түркістанға отбасылық жағдайға байланысты бара алмайтындықтан біраз журналистеріміз Шымкентте қалуда. Бізге барғаннан кейін журналистерді сол жақтан алған дұрыс. Бас редактордан бастап еден жуушыға дейін есептегенде, қазір редакцияда 40 шақты адам жұмыс істеп жатырмыз. Біз көшуге дайынбыз, көшіп жатқанбыз да. Карантин басталып кетті.
Тілші: Журналистикадағы еңбек өтіліңізге қанша жыл болды?
Абай Балажан: Жалпы журналистикадағы еңбек өтіліме 1983 жылдан бері санасаңыз 37 жыл. Осы 37 жылдың 25 жылдан астамы "Оңтүстік Қазақстан" газетінде өтіп жатыр. Бұл жерге 1984 жылы 4 қыркүйекте корректор болып кірдім. Сөйтіп бес жыл ҚазМУ-дің дипломымен корректор болып жұмыс істедім. Өйткені ол кезде басқа газеттер болмайтын. Журналистикадағы еңбек жолын корректорлықтан бастап, редактор болғанға дейін "Оңтүстік Қазақстан" газетінің тарихында екі-ақ адам бар. Біреуі көзі тірі Кәрім Үкібаев, біреуі мен.
Тілші: Өзіңіз құрметтейтін облыс болсын, республикада болсын журналистикадағы қалам сардарлары.
Абай Балажан: Өте көп, көзі тірісі болсын, қайтыс болғаны болсын. Әсет Тілеукеев, Әмірсейіт Әлиев, Жұмамұрат Тұяқбаев, Әбдіманап Әлшериев, Сәділ Кәдеев, Байдулла Қонысбеков, Кәрім Үкібаев, Айгүл Аханбайқызы, Еркін Қыдыр, Қазбек Құттымұратұлы т.б. Бұлар журналистиканы күнкөріс деп келмеген, журналистиканы өнер деп қабылдаған адамдар. Бұл өнер, бұл адал кәсіп деп осылай қараған. Олар журналистиканы бір күнкөрістің құралы болмаса жаңағы өздерінің фамилиясын шығару деп емес, қысқасы елге бірнәрсені айтуым керек деп келгендер. "Менің айтатыным бар, сол айтатынымды айтуым керек, маған трибуна керек" деп журналистикаға осылай қадам жасаған. Түрімді көрсетейін, атымды шығарайын, жұлдыз болайын деген мақсатпен келмеген. Осыларды ұстап тұрған ортақ нәрсе осы.
Тілші: Сөзіңізге қарасам, журналистерді екіге бөлетін сияқтысыз? Күнкөріс үшін және шынайы мақсатпен келгендер деп.
Абай Балажан: Әрине, ол барлық салада да солай болуы мүмкін. Ал ол журналистерге келгенде қатты білініп қалады. Өйткені, журналистика айна ғой, сен жасыра алмай қаласың.
Тілші: Қазір журналистердің қадірі қалды ма өзі, қалай ойлайсыз?
Абай Балажан: Қазір қадірі қалмақ түгіл журналистерді билік көзге ілгісі келмейді. Тек қана мерекелер кезінде болмаса. Бұлар блогерлерге көбірек баса назар аударады. Көңілдеріне келмесін, сыртынан бәрін көріп-біліп, бақылап отырмыз ғой. Олар блогер емес, әлеуметтік желі белсенділері, негізі соның қолданушылары. Сауат дейтін мәселе бар. Адамды абыройсыз қылатын осы сауат мәселесі. Қазіргі билік журналиске назар аудармаса, ертеңгі билік аударады. Оған журналистер қам жемесін. Өйткені білімнің аты білім, сауаттың аты сауат. Ол өтеді де кетеді. Қазір кім "бұзық", соның дәурені жүріп тұр ғой. Жоқ, кешіріңіз, ол әшейін уақытша нәрсе. Мысалы, Гүлжамал Мұсаева жақсы журналистердің бірі. Әлеуметтік желіде сол Мұсаеваның жазғандарын оқып көріңіз. Белсенді қолданушылардың бәрі жабылып жүріп Гүлжамал Мұсаеваның әлі бір сөйлемін жазған жоқ. Түбі білім мен сауат бәрібір де өз орнына келеді, оның аяқ асты қалуы мүмкін емес.
Тілші: Өзім журналист болсам да осылай сұрақ қойғаным біртүрлі шығар. Дегенмен, қазір адамдар газетті оқи ма өзі?
Абай Балажан: Газетті оқытпау үшін кәдімгі көзге көрінбейтін саясаттар жүргізілді ғой. Ол содан болды. Мәселен, "Газеттің заманы өткен, барлық жаңалық әлеуметтік желіде" деген сынды. Олардың бізге айтатын уәжі мынау. Мысалы, сенің жаңалығыңды әлеуметтік желі болған сәтінде жеткізіп береді. Сенікі кеш. Бұлар нені түсінбейді? Бұлар газетті ақпарат құралы деп қателеседі. Газет – ақпарат құралы емес. Осы мәселені түсініп алу керек. Газет – насихат құралы. Газеттің берген ақпаратына дәл қазір ешкім зәру емес. Соған қарамастан, сен қазір бір оқиғаны газетке жаздың дейік. Ерте шығарған күннің өзінде газет оқырманның қолына екі күннен кейін тиеді. Оған дейін радио бар, телеарна бар, сайт бар, әлеуметтік желілер бар, олар айтып қойды. Мен сізге айтайын, газет Ахмет Байтұрсыновтың заманынан бері руханият құралы болып келе жатыр. Айталық, басқа мемлекеттерде газет ақпарат құралы болуы мүмкін, мен оны жоққа шығармаймын. Ал қазақтың табиғатында, қазақтың менталитетінде ол басқа. Мысалы, қазақ келінінің қандай болу керектігін, келін мен ененің арасындағы нәзік сыйластықты әлеуметтік желіге жазып ешкімді оқыта алмайсыз. Әлеуметтік желіде қалай? Онда "Атаңа нәлет Әйтенов жеп қойды. Осы жегенің желкеңнен шығып кетсін" деген сияқты бейпіл комменттерге толы. Оның табиғаты осы. Ал газеттің табиғаты – ол ұлттың өзінің руханиятын сол ұлттың тамырына қайтып құйып беру. Түсіндіңіз ғой.
Тілші: Түсіндім. Ал сұраныс жағы қалай?
Абай Балажан: Ал сұранысты біз жасауымыз керек. Сұраныс жоқ. Өйткені біз отыз жыл бойы мынадай саясатпен өмір сүрдік қой. Алдымен экономика, сосын саясат деген. Бұл жаңағы руханият, идеология дейтін нәрселер экономика дегенге кірмейді, бұл саясатқа кіреді. Біз оны әдейі екінші планға тығып жібердік те, содан сұраныс болмай қалды. Енді осыны жасауымыз керек. Себебі, ұлт өзінің тамырынан ажыраған күні өледі. Оған сен қанша жерден Канададан топырақ әкеліп қойып қойсаң да, ол болмайды. Сондықтан ол өзінің топырағында өну керек. Егер қазақ дейтін ұлтты сақтап қалатын болсақ, біз руханият дейтін мәселені ұмытпауымыз керек. Ал сол руханияттың құралы – газет-журнал, теледидар, кітаптар.
Тілші: Ендеше нақты ұсынысыңыз бар ма, қандай жұмыстар жасап жатырсыз?
Абай Балажан: Құр айтып қана қоймай, оны ұлттың жадына сіңіру керек. Оны қазір 50-60 жастағы адам қабылдамайды. Себебі, оның құлағы тосаң болып кеткен. Сондықтан біз мектеп оқушыларынан бастауды жөн көрдік. Сөйттік те, 4-10 сынып оқушылар арасында жыл сайын батырлар жырын жатқа айтудан облыстық байқау өткізіп келе жатырмыз, қазір республикалық көлемге кетті. Біз бірінші орын алған, оны дайындаған мұғалімге көлік мінгізіп жатырмыз, ал оқушыларға ақшалай сыйлық беріп жатырмыз. Бұл не үшін дейсіз? Батырлар жырын жаттаған бала да, мұғалім де түбі руханиятты айналып табады. Қазір оңтүстік өңірі бойынша 4-10 сынып аралығындағы балаларға үш дастанды жаттатқызып жатыр. Олар Қамбат батыр, Қобыланды батыр, Алпамыс батыр. Биыл коронавирус басталып кетті де мүмкіндігім болмай қалды.
Тілші: Бұл сіздің бастамаңыз ба сонда?
Абай Балажан: Иә менің бастамам.
Тілші: Жақында ғана Youtube каналынан "Ашығын айтқанда" хабарының жүргізушісі Тимур Балымбетовтің бағдарламасында қонақта болған Бақытжан Бұқарбайдың 3 жыл бойы 8 республикалық газетті үзбей оқығанын, сол газеттерден бірде бір футурологиялық мақала таппағанын, т.б. ғылым-білімге қатысты материалдардың сирек болғанын айтып өтті. Оның айтуынша, отыз жылдан бері тарихи соғыс, батырлар жыры т.б. туралы материалдар насихатталады. Неге ғылым, білімді, болашақты болжау, дамыту туралы жазбайды деген сыңайда пікірін білдірді. Оған қоса, бокстан алтын алып келген спортшыға әкімнің үй, кәсіпкерлердің көлік мінгізетінін, ал математикадан алтын алып келген оқушының елеусіз қалатынын алға тартты.
Абай Балажан: Мен жалпы ол жігіттің айтқанына қосыламын. Бірақ, түгел жоққа шығарып тастауға да болмайды. Дұрыс, барлық салаға теңдей қарау керек. Біздің "Оңтүстік Қазақстан" газетінде айқарма бет дейтін бар. Сонда өңкей ғылымды жастарға насихаттаймыз. Атақты қазақтан шыққан математиктер, химиктер, физиктермен сұхбаттар береміз. Мен 2014 жылы редактор болып келдім. Содан бері 30 шақты ғалым, яғни, математик, физик, химик ғалымдармен айқарма бет жасадық. Оны мақтану үшін айтып отырған жоқпын. Ол жігіт біздің газетті білмейді, ол республикалық газеттерді айтып отыр. Өмірзақ Ақжігіт деген қызметкеріміз бар, соны интернеттен іздеп, қарап, оқысаңыз болады. Айқармаға кейіпкер таңдаймыз, өндіріс адамдарын, ғалымдарды. Бұл бір. Екіншіден, боксерлерді, батырлар жырын, басқасы болсын, олар соғысты емес, Отан қорғауды, қаһармандықты насихаттайды. Соғысты насихаттау мен Отан қорғауды насихаттаудың айырмашылығы жер мен көктей. Сосын боксер бірінші орын алып келді, ол үсті-басы қан-қан болып, сенің мемлекетіңнің туын көкке көтеріп келді. Иә, ол жігіттің интеллекті төмен болуы мүмкін. Бірақ бүкіл денсаулығын елге берді. Сол үшін біреу бірдеңе берсе, берген шығар, оны көпсінбей-ақ қояйық. Ол сол жерде өзінің атын шығарып келген жоқ, Қазақстанның байрағын көкке көтеріп келді. Мен көптеген әнші, әртістен гөрі интеллекті төмен болса да сол боксер балаларды жоғары қоямын. Неге, өйткені олар жұлдыз болу үшін емес, ел үшін денсаулығын беріп жүр, маған жаныма сол жақынырақ.
Тілші: Жоқ, Бақытжанның айтқысы келгені боксердің жүлде алғанына қарсы емес, математикадан да алтын алып келген баланы бөліп-жармай бірдей бағаласа екен деп еді.
Абай Балажан: Түсіндім, Жансая, не айтпақ болғаныңды. Көрдіңіз бе, оның кінәраты қай жерде дейсің бе? Оның кінәраты кәсіпкерлер ғой беріп жатқан. Енді қазақ кәсіпкерлері кім дейтін сұрақ туады? Қазақ кәсіпкерлері кешегі жекешелендіру кезінде тамыр-танысын, билігін пайдаланып байып алған адамдар ғой. Әрине бәрі емес көпшілігі. Оларда қандай интеллект бар, олар сенің математигіңді түсініп тұрған жоқ. Сол үшін интеллекті бар адамдар баю керек. Сол кезде олар математиктерді қолдайды. Ал қазіргі байлар дейтін мысал үшін кім? Қызметте отырған кезде лауазымын пайдаланып, пәленбай гектар жер алып алған, кезінде бүкіл шаруа қожалықтарының техникасын өзінің атына жекешелендіріп алғандар. Осылар ғой. Ол аздай 90-жылдары пәленбай миллиард несие алып, ертесіне ол әшейін көк тиын құны болмай жолы болып кеткендер, оқу да бітірмеген. Сондықтан қазақ кәсіпкерлерінің де интеллекті көтерілу керек. Сол кезде олар ешкімнен сұрамайды, талантты, дарынды жастарды көрсе өздері-ақ бере беретін болады.
Тілші: Аға буынсыз. Қазіргі қазақ журналистерінің, яғни, біздің кемшілігіміз бен жетістіктерімізге тоқталсаңыз.
Абай Балажан: Дәл қазір кемшілігінен гөрі жетістігі көп. Мына қоғам бұған дейін қазақ журналистерімен санасып көрмеген. Тек орыс журналистерімен санасатын. Қазір қазақ журналистерімен де санасады. Бұл жетістік. Қазақ журналистері қоғамдағы кез келген мәселеге өзінің пікірін білдіре алады. Кешеге дейін жалтақтап келді, ол рас. Соңғы бір-екі жыл көлемінде қазақ журналистерінде ояну байқалады. Ал енді кемшіліктер деген кезде бәрі бірдей демеймін, білімі, білігі ақсап жатады. Мәселені бетінен қалқып кетеді, түбіне дейін бармайды. Бұл жүре келе түзеледі деп ойлаймын. Жалпы журналистика қоғам оянған кезде оянады. Бұл бірақ олай болмауы керек еді. Журналистер қоғамды оятуы тиіс еді. Бірақ, керісінше, журналистерді қоғамның өзі оятты. Қазір қарасаңыз журналистер үлкен үлкен әңгіме айта алады. Бізге Шымкенттегі кейбір орыс журналистерді әулие қылады. Олардың жазғандарын шын мықты ма екен деп. арнайы іздеп жүріп оқығам. Байқасам, олардың сенен, басқадан асып бара жатқаны шамалы. Қазір қазақ журналистикасы күшейіп кетті, ондай орыстілді журналистерді асыра бағалау жоқ.
Тілші: Кейбір мамандық сұранысқа ие болмай қалады дегені сияқты, газетте де қандай жанрларды елеп-ескеріп, рубрикаларды жаңартып отырасыз?
Абай Балажан: Өмір өз реттейді. Мысалы, очерк деген жанрлар болды, бізге кейбіреулер сол очерктер құрып кетті деп ренжиді. Қазір 400-500 жол жазғанды кім оқиды? Ондай жоқ. Иә мықты жазса, болады, тұщынып оқып шығасың. "Егемен Қазақстан" газетінің 2013 жылғы ақпан айындағы нөмірінде Қайнар Олжайдың "Ботагөз" деген екі беттік мақаласы шықты. Жаңағыны он минутта оқып шығасың. Ондай дүние өте сирек. Қазір очерк оқитын заман емес. Сосын репортаж деген жанр болатын, ол да жоғалып кетті. Ол жоғалатын себебі, репортажды бір күннен кейін бересің, ал оны теледидар сол күні беріп қояды. Демек, газетке оның да құрылымы келе бермейді. Газет сол руханиятқа қарай бұрылыс жасауы керек. Әсіресе, қазақ газеттері. Жұрттың көзін ашатын экономикалық, әлеуметтік сараптамалар жасауы керек.
Тілші: Оған сіз редакцияда басқа ақпараттарға, жиындарға жүгіртпей кейбір журналисті арнайы бөліп қоя аласыз ба?
Абай Балажан: Оған біз Алматы емес, Астана емеспіз, мүмкіндік жоқ. Біз қолда бар журналистермен жұмыс істейміз. Ішінде алып кететіндері, алып кетіп жатады. Кейбіреуі көңілімнен шықпай жатады, кейбіреуі тіпті мен күткеннен де асырып жазып жатады.
Тілші: Бір сұрақ. Түркістан облысына көшкелі жатырсыздар. Екі жыл болды, облыстың атауы өзгерді. Ал газеттің атауы қалай болмақ? Солай қала бере ме әлде өзгертесіздер ме?
Абай Балажан: Жоқ, өзгермейді. Себебі, неде деп сұрасаңызшы, қазақта өзі төрт құбылаң түгел болсын деген сөз бар. Оңтүстік, солтүстік, батыс пен шығыс. Облыстың атауы өзгерді екен деп газеттің атауын өзгертудің қажеті жоқ. Газеттің атауын 1932 жылы атақты ғалым Бейсенбай Кенжебаев деген ғалым қойған. Бұл сұрақ саған дейін де бір емес, бірнеше рет алдымнан шықты. Облыстың атауы Түркістан болып өзгерді. Ертең, мысалы, облыстың аты Тұран деп ауысатын болса, газетті де Тұран деп өзгертеміз бе сонда? Жоқ, газеттің аты өзгермейді.
