Жасанды интеллект және ғылым: Ақылдан кейінгі эволюция ма, әлде адамзатқа серіктес пе? Қазір біріміз қолдап, біріміз қорқып жүрген ЖИ туралы ақпаратты әлі де толық біле бермейміз.
Жаңа дәуірдің шын басталғанын біз күнделікті сезіне бермейміз. Бірақ жасанды интеллект (ЖИ) – бүгінде ғылымның барлық саласын түрлендіріп, зерттеу тәсілдерін түбегейлі өзгертіп жатқан құбылыс. Кеше ғана ғылыми болжам болып келген алгоритмдер мен машиналық оқыту әдістері бүгінгі таңда жаратылыстану ғылымынан бастап гуманитарлық зерттеулерге дейін еніп үлгерді. Бұл тек технологиялық серпіліс қана емес, бұл — ғылымның ішкі философиясына әсер еткен таным революциясы.
Жасанды интеллект – бұл адам интеллектісін еліктейтін, күрделі есептерді өз бетінше шешуге қабілетті алгоритмдер мен жүйелер жиынтығы. Алғашында тек деректерді сараптау мен болжам жасау үшін пайдаланылған бұл жүйелер бүгінде ғылыми гипотеза қалыптастыру, зертханалық деректерді өңдеу, геном талдау, физикалық модельдеу, тіпті, философиялық мәтіндерді интерпретациялау сынды күрделі міндеттерге араласа бастады.
АҚШ, Қытай, Оңтүстік Корея мен Еуропа елдері жасанды интеллектіні ғылыми зерттеулердің маңызды құралдарының біріне айналдырып отыр. Бұл үдерістен Қазақстан да тыс қалып отырған жоқ: отандық жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу орталықтарында да жасанды интеллектпен байланысты жобалар саны артып келеді.
Ғылыми деректердің көбеюі және ЖИ-дің қажеттілігі
XXI ғасыр — деректер ғасыры. Астрономия, биоинформатика, химия, климатология сияқты салаларда миллиардтаған байт ақпарат күн сайын жиналады. Оны сұрыптап, жүйелеу, ішінен заңдылықтар табу — классикалық әдістермен мүмкін емес деңгейге жетті. Міне, дәл осы жерде жасанды интеллект қажет.
Мысалы: Астрономияда — NASA-ның «Kepler» спутнигі түсірген мыңдаған жұлдыздар мен экзопланеталар деректерін машиналық оқыту арқылы талдап, жаңа ғаламшарлар табылып жатыр.
Медицинада — онкологиялық жасушаларды анықтау үшін ЖИ патологиялық кескіндерден дәлдікпен диагноз қоя алады.
Климатологияда — жаһандық ауа райының ұзақ мерзімді болжамы жасанды нейрожелілер көмегімен жүзеге асады.
CRISPR геном редакциялау технологиясы — бүгінгі таңдағы биотехнологияның шыңы. Бірақ оның жетілдірілуі, генетикалық ақауларды болжау мен модельдеу жұмыстары дәл ЖИ көмегімен жүзеге асып келеді.
ЖИ жүйелері адам геномын толықтай картаға түсіруге көмектесіп, мұрагерлік ауруларға бейімділікті анықтау, препараттарды жеке организмге бейімдеу саласында жаңа мүмкіндіктер ашты. Pfizer мен Moderna компаниялары COVID-19 вакцинасын әзірлеу кезінде ЖИ алгоритмдерін қолданғанын ашық мойындады.
Субатомдық деңгейдегі үдерістерді, бөлшектердің өзара әрекеттесуін түсіну үшін бұрын суперкомпьютерлерге тәуелді болатын. Қазір бұл есептерді оңтайландырып, болжам жасау үшін жасанды интеллект көмектеседі.
2020 жылы DeepMind компаниясы жасанды интеллект көмегімен ақуыздардың кеңістіктік құрылымын болжайтын AlphaFold моделін жасады. Бұл — соңғы онжылдықтағы ең ірі ғылыми жетістіктердің бірі. Себебі ақуыз құрылымын түсіну — дәрі-дәрмек, биотехнология және медицинаның болашағы.
Ғылым тек сандық формулалар мен реакторлар ғана емес. Тіл, мәдениет, тарих, философия — бұлар да ғылымның бір бөлігі. GPT, BERT, Claude секілді ЖИ үлгілері философиялық мәтіндерді талдап, әдеби стильге еліктеп, тарихи деректерден жаңа интерпретациялар жасауға мүмкіндік беріп отыр.
Мысалы, ЖИ жүйелері:
• Көне жазбаларды дешифрлеу,
• Қолжазбаларды цифрландыру,
• Мәтіндік деректерден идеялық трендтерді анықтау,
• Сөйлеу тілінен автоматты аударма жасау секілді істерде сәтті қолданылып келеді.
Гуманитарлық саланың табиғаты — көп мағыналы, түсіндірмелі болғанымен, ЖИ мұнда да өзіндік үлес қоса алатынын көрсетті.
Бұрын ғылым «гипотеза – эксперимент – дәлел» үштігіне негізделсе, қазір кей жағдайда жасанды интеллект гипотезаның өзін қалыптастырып, деректерден өзі заңдылық іздейді. Бұл – әдіснамалық тұрғыдан төңкеріс.
Мысалы, физикада белгілі бір теорияны дәлелдеу үшін ондаған жыл зерттеу жүргізілсе, ЖИ 1 миллионнан астам айнымалыны ескере отырып, соған балама сценарийлер жасай алады. Бұл – ғылымның темпін ғана емес, философиясын өзгертетін үдеріс.
ЖИ жүйелерімен бірге ғылымда этикалық жаңа сұрақтар туындай бастады:
• Егер ғылыми жаңалықты ЖИ ашса, оның авторы кім?
• ЖИ жасаған болжам қаншалықты сенімді?
• Ғылымда адамның рөлі қайда қалады?
Кейбір сарапшылар жасанды интеллект адамның зерттеуші ретіндегі миссиясын әлсіретеді деп қауіптенеді. Алайда технология – құрал. Ал оны қолдану – адами ерік пен жауапкершіліктің үлесінде.
Қазақстанда жасанды интеллект саласында біраз бастама бар: Назарбаев Университет, Al-Farabi University, Astana IT University секілді жоғары оқу орындарында ЖИ зертханалары ашылып, стартаптар мен хакатондар өткізіліп келеді.
2023 жылы Қазақстанда «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасының аясында жасанды интеллектке негізделген деректер орталығы іске қосылды. Медициналық деректерді сараптау, ауыл шаруашылығында егін өнімділігін болжау, криминалистикалық талдауларда ЖИ қолданылуда.
Әлбетте, бұл — басы ғана. Көптеген салада кадр жетіспейді, этикалық стандарттар қалыптаспаған, ғылыми институттарда алгоритмдік тәсілдерге сенім әлі толық емес. Бірақ бұл бағыт – болашақтың өзегі.
Ақылмен одақтасқан алгоритм
Жасанды интеллект – ғылымға қарсы емес, керісінше, оның ең сенімді серігіне айналып келеді. Бұл — ғылыми эволюцияның келесі сатысы. Ең бастысы – адам мен машинаның симбиозын дұрыс бағытта дамыту. Себебі шексіз есептеу қуаты мен шығармашылық ойды ұштастыра алсақ, ғылымның келесі серпілісі ұзақ күттірмейді.
ЖИ – құрал. Ол жаратушы емес, жәрдемші. Ғылымда ЖИ арқылы ашылған әрбір жаңалық – адамзаттың өзіне қойылған жаңа сұрақ. Ал сол сұраққа жауап беру – бәрібір адамзаттың еншісінде.
