Ұлттық бірыңғай тестілеу – еліміздегі білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі. Жыл сайын мыңдаған түлек үшін бұл сынақ жоғары оқу орнына апарар жалғыз жол ретінде қабылданады. Алайда ҰБТ шын мәнінде не береді? Ол білім сапасының көрсеткіші бола ала ма? Ал жоғары балл – табысты өмірдің кепілі ме?
Қазақстанда Ұлттық бірыңғай тестілеу алғаш рет 2004 жылы енгізілді. Бұл шешім елдегі білім беру саласына түбегейлі өзгеріс әкелді. Сол уақытқа дейін мектеп бітірушілер аттестаттық емтихан мен ЖОО-ға түсу сынағын жеке-жеке тапсыратын. Мұндай жағдайда біліктілік пен әділеттілікке қатысты сұрақтар жиі туындайтын. Ал ҰБТ екі кезеңді біріктіріп, бірыңғай стандарт пен ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында құрылды.
Тест енгізілген алғашқы жылдары-ақ ол елдің барлық аймағында бір мезетте өткізіліп, талапкерлердің білімін бірдей форматта бағалауға мүмкіндік берді. Бұл әсіресе ауыл мен қала мектептеріндегі білім сапасындағы алшақтықты ашық көрсетіп, оқу орындарына қабылдаудағы субъективті факторларды азайтты.
2004–2016 жылдар аралығында ҰБТ – мектеп бітіретін түлектер үшін әрі аттестат алуға, әрі университетке түсуге арналған жалғыз құрал болды. Осы уақыт ішінде тест құрылымы бірнеше мәрте өзгерді: бастапқыда 5 пәннен тұратын тест мазмұны, сұрақ форматы және техникалық өткізу ережелері жыл сайын жетілдіріліп отырды.
2017 жылы маңызды реформа жүргізілді. ҰБТ мен мектеп бітіру емтиханы екіге бөлінді. Енді түлектер алдымен мектепте мемлекеттік емтихан тапсырып, аттестат алады, содан кейін ғана ҰБТ арқылы жоғары оқу орнына түсуге өтініш бере алады. Бұл өзгеріс білімді бағалаудағы бейінділікті арттырып, әр процестің өзіндік мақсатын нақтылап берді.
2019 жылдан бастап тестілеу толықтай электронды форматқа кезең-кезеңімен көшіріле бастады. Бұл ашықтықты, қауіпсіздікті арттырып, тест нәтижесін бірден көру мүмкіндігін берді. Сонымен қатар техникалық ақаулар, адами факторлар және тест тапсыру барысындағы бұзушылықтар барынша азайтылды. Электронды формат өңірлік теңсіздіктерді азайтуда және логистиканы оңтайландыруда да оң нәтиже көрсетті.
2022 жылдан бастап талапкерлерге ҰБТ-ны екі рет тапсыру құқығы берілді. Бұл жаңалық әсіресе абитуриенттер үшін маңызды қолдау болды. Бірінші сынақта нәтижесі көңілінен шықпаған талапкер екінші мүмкіндікте өз білімін қайта дәлелдеуге мүмкіндік алады. Бұл да психологиялық қысымды азайтып, сапалы дайындыққа ынталандыратын тетікке айналды.
2024 жылы ҰБТ құрылымында тағы да бірқатар өзгеріс жасалды:
Қазақстан тарихы пәнінен сұрақтар саны 15-тен 20-ға көбейді. Бұл пән – міндетті пәндердің бірі, сондықтан оның үлесі арттырылды.
Оқу сауаттылығы және математикалық сауаттылық пәндерінде сұрақтар саны 20-дан 10-ға қысқарды. Бұл өзгеріс тест көлемін оңтайландырып, бейіндік пәндерге басымдық беруге бағытталған.
Бейіндік пәндер бойынша сұрақ саны 35-тен 40-қа ұлғайтылды. Бұл талапкердің нақты бағыттағы білімін тереңірек тексеруге мүмкіндік береді.
Барлығы – 120 сұрақ.
Максималды балл – 140.
Шекті балл талаптары:
Қазақстан тарихы – кемінде 5 балл,
Оқу және математикалық сауаттылық – әрқайсысынан 3 балл,
Әр бейіндік пән – 5 баллдан төмен болмауы тиіс.
Грант конкурсына қатысу үшін:
Ұлттық университеттер үшін – кемінде 65 балл,
Педагогика, медицина, құқық сияқты мамандықтарға – 75 балл қажет.
Қазақстанда білім сапасындағы өңірлік теңсіздік мәселесі әлі де өзекті. ҰБТ нәтижелері бұл алшақтықты нақты көрсетіп келеді. Жыл сайын жарияланатын ресми статистикаға сүйенсек, Астана мен Алматы қалалары – ең жоғары орташа балл жинайтын өңірлердің қатарында. Бұл өңірлерде заманауи мектептер саны көп, білім беру инфрақұрылымы дамыған, білікті ұстаздар шоғыры шоғырланған және қосымша дайындық курстарына қол жеткізу мүмкіндігі жоғары.
Мысалы, 2023 жылғы негізгі ҰБТ қорытындысы бойынша, Астана қаласында орташа балл – 97, Алматыда – 94 шамасында тіркелген. Бұл республикалық орташа көрсеткіштен 20–25 баллға жоғары.
Одан кейінгі орында Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары тұр. Бұл өңірлерде техникалық және жаратылыстану бағытындағы мамандықтарға бейімділік жоғары, әрі оқушылардың дайындық деңгейі жылдан-жылға тұрақты түрде жақсарып келеді.
Алайда республика бойынша кейбір өңірлерде орташа балл тұрақты түрде төмен деңгейде қалып отыр. Соның айқын мысалы – Атырау облысы. Соңғы үш жылда бұл өңірде орташа балл 61–62 аралығында өзгеріп отыр, яғни ең төмен көрсеткіштердің бірі. Бұл дегеніміз – түлектер орташа есеппен 140 балдың небәрі 43–44%-ын ғана жинай алған.
Ауыл мен қала арасындағы айырмашылық
Өңірлік алшақтықтың басты себептерінің бірі – ауыл мен қала мектептері арасындағы білім сапасының айырмашылығы. Ресми деректерге сай, ауыл мектептерінің түлектері қала мектептеріне қарағанда орта есеппен 10–12 баллға төмен нәтиже көрсетеді. Мұндай айырмашылыққа бірнеше фактор әсер етеді:
Білікті пән мұғалімдерінің тапшылығы;
Инфрақұрылым мен жабдықтың жеткіліксіздігі (лаборатория, интернет, компьютерлік сыныптар);
Қосымша білім беру ресурстарының қолжетімсіздігі;
Репетиторлық қызметтер мен дайындық орталықтарының жетіспеуі;
Әлеуметтік жағдай мен мотивациялық ортаның әлсіздігі.
Осы себептер ауыл оқушыларының тестілеуде бәсекеге түсу мүмкіндігін азайтып отыр. Бұл – тек Атырау облысына ғана емес, Маңғыстау, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарына да тән ортақ проблема.
Жоғары балл – табысты болашақтың кепілі ме?
Бұл сұраққа біржақты жауап беру қиын. Иә, жоғары балл — талапкер үшін зор мүмкіндік. Ол беделді университетке, мемлекеттік білім грантына және белгілі бір деңгейде академиялық еркіндікке жол ашады. Жақсы көрсеткіш — талапкердің мектепте жүйелі түрде дайындалып, оқу дағдысын меңгергенінің дәлелі. Мұндай жастар әдетте университетте де жақсы оқып, оқуын үздік аяқтайды.
Алайда табысты болашақ тек тест нәтижесімен өлшенбейді. Себебі өмірде жетістікке жету үшін академиялық білімнен бөлек, нақты кәсіби машықтар, уақытты тиімді басқару, шешім қабылдау қабілеті, эмоционалды интеллект, тәуекелге бару еркі және үздіксіз даму әдеті қажет. Бұл дағдылар ҰБТ кезінде өлшенбейді.
Жоғары балл – үлкен мүмкіндік, бірақ соңғы меже емес. Кейде жоғары балл алған түлек университетке түскеннен кейін өз мамандығына деген қызығушылығын жоғалтып, мотивациясын төмендетіп алуы мүмкін. Бұл көбіне ата-ананың қысымымен, немесе тек грантқа ілігу мақсатымен мамандықты таңдаған жағдайда кездеседі. Мұндай студенттердің біразы оқу орнын тастап кетеді немесе диплом алғанымен, сол салада жұмыс істемейді.
Керісінше, ҰБТ-дан орташа немесе тіпті төмен балл алған жастардың арасында кейіннен өз кәсібін тауып, табысты кәсіпкер, өнер иесі немесе жетекші маман атанғандары да бар. Себебі бұл жастар өз қызығушылығын ерте анықтап, білімнен тыс дағдыларын дамытқан.
Кейбір ірі кәсіпкерлер мен IT-мамандар ҰБТ-дан жоғары балл алмағанымен, өзін-өзі дамытудың, фриланс, стартап, онлайн курс арқылы білім алудың арқасында табысты мансап құра алды. Қазақстандағы танымал қоғам қайраткерлері, спортшылар мен өнер иелерінің басым бөлігі академиялық тұрғыдан үздік болмағанымен, өз ісіне деген жанқиярлықтың арқасында биіктерге жеткен. Мұның барлығы — өмірде “ұпай” емес, “бағдар” маңызды екенін дәлелдейді.
Даму мен табыстың формуласы өзгеріп келеді
Бүгінде еңбек нарығы талап етіп отырған басты құзыреттер — шығармашылық ойлау, топпен жұмыс, технологиялық сауаттылық және бейімделу қабілеті. Бұл қасиеттер тек ҰБТ арқылы анықталмайды. Жаңа заманның табысты жастары – тек кітаппен емес, тәжірибемен, жобамен, тәуекелмен өсіп келе жатқан буын.
Сондықтан жоғары балл – бастапқы артықшылық. Бірақ ол болашақтың жалғыз жолдамасы емес. Ең бастысы – адам бойындағы мақсаткерлік, ерік-жігер, үйренуге деген құштарлық. ҰБТ – тек бір саты. Ал нағыз сынақ — университеттен кейінгі өмір жолында басталады.
Жоғары балл – табысқа жету мүмкіндіктерінің бірі. Бірақ бастысы – сол мүмкіндікті дұрыс пайдалану. Ал табысты болашаққа бастайтын нақты кепіл – өзіңді тану, талпыну және тоқтаусыз даму.
ҰБТ тапсырарда күйзеліске ұшырамау үшін не істеу керек?
Ұлттық бірыңғай тестілеу – әрбір түлек үшін маңызды әрі жауапты кезең. Бұл сынаққа деген алаңдаушылық, қобалжу, мазасыздық – қалыпты жағдай. Алайда күйзелісті басқаруды үйренсеңіз, тестті сенімді тапсыра аласыз. Төменде мамандар ұсынатын тиімді әдістер берілген.
1. Жүйелі дайындық – ішкі сенімділіктің негізі
Күйзелістің басты себебі – дайындықтың жеткіліксіздігі. Егер тестке алдын ала жүйелі түрде дайындалсаңыз, өзіңізге деген сенім артады. Тапсырмалардың құрылымын жақсы меңгеріп, қай пәннен не сұралатынын нақты білсеңіз, қорқыныштың азаятыны сөзсіз.
– Күнделікті аз уақыт бөліп, біртіндеп қайталау
– Сынама тесттер арқылы уақытпен жұмыс істеуді үйрену
– Қиындық тудыратын тақырыптарға жеке назар аудару
2. Тиімді уақыт режимі
Тек дайындалу жеткіліксіз, сонымен қатар демалу, ұйықтау, таза ауада серуендеу де маңызды. Ұйқысыздық пен шаршау күйзелісті күшейтеді. Сол себепті күн тәртібін дұрыс жоспарлаған жөн.
– Кешкі уақытта ауыр тапсырмалардан бас тарту
– Ұйқыға жеткілікті уақыт бөлу
– Әр 40–50 минут дайындықтан кейін қысқа үзіліс жасау
3. Тыныс алу және релаксация жаттығулары
Мазасыздық сезімі басталғанда бірнеше минут бойы терең тыныс алу жаттығуын орындау жүйкені тыныштандырады. Бұл әдісті тест алдында немесе дайындық кезінде қолдануға болады.
– Мұрынмен терең дем алып, бірнеше секунд ұстап тұрып, жаймен ауыз арқылы шығару
– Арқаңызды тіктеп, тынысқа ғана зейін қою
4. Эмоционалды қолдау
Жақын адамдармен – ата-ана, достар немесе мұғалімдермен сөйлесу де жақсы көмектеседі. Жеке уайымдарды ішке сақтамай, бөлісу — психологиялық жеңілдік береді. Ашық әңгіме қысымды азайтады.
5. Ақпараттық у-шудан демалу
Тестке дейінгі күндері әлеуметтік желілер мен басқа да алаңдатушы факторлардан уақытша алыстау пайдалы. Өзгелердің нәтижесін қарап, салыстыру ішкі мазасыздықты арттырады.
– Әлеуметтік желілердегі білім жарысы мен салыстырудан арылыңыз
– Өз мүмкіндігіңізге зейін қойыңыз
6. Дұрыс тамақтану және қозғалыс
Физикалық денсаулық пен тамақтану – психологиялық тұрақтылықтың негізі. Құнарлы тағам, таза су, серуендеу ми жұмысын жақсартады. Қатты кофе, тәтті сусындар күйзелісті күшейтуі мүмкін, сондықтан теңгерімді диета маңызды.
7. Тест – өмірдің жалғыз өлшемі емес
ҰБТ – маңызды кезең, бірақ бұл өмірдегі жалғыз мүмкіндік емес. Ол сіздің болашағыңызды түгел шешпейді. Қандай нәтиже болса да, басқа жолдар мен балама мүмкіндіктер әрқашан бар. Осыны ұғынып, өзіңізге сабырмен қараңыз.
Түйіндей келе, ҰБТ — білімді тексерудің бір ғана құралы. Тыныштық, сенімділік және дұрыс дайындық – кез келген түлекке жақсы нәтиже әкелетін басты факторлар. Өзіңізге сеніңіз, сіз бұл кезеңнен сүрінбей өтесіз.
