Орта ғасырлардағы қазақ, өзбек және ноғай ұлыстарын неге бөлек қарастыруға болмайды? Алтын Орданың қолданыстағы тілі қазақ тіліне қаншалықты жақын болған? Расында, қазақтар өзбектерден тараған ба? Бұл түсінік қайдан пайда болды?Қазақ ру-тайпаларының шығу-тегі мен қалыптасуы туралы белгілі тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Еркін Әбілмен сұхбаттастық, деп жазады BAQ.KZ тілшісі.
- Еркін мырза, 2019 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев сырт елдерге экспедиция ұйымдастыру арқылы тарихымызды жаңа деректермен толықтыру туралы тапсырма берген еді. Содан бері қаншалықты тарихи құжаттар табылды? Қандай тарихи оқиғалар тың деректермен толықты?
2019 жылдан бастап біраз құнды дерек пен құжат табылды. Қазіргі таңда көпке жарияланып жатқандары да бар. Ең құнды құжаттың бірі – 14 ғасырда жасалған тарихи карталар. Елімізде бұл карталар жеке үлкен атлас болып шығайын деп жатыр. Бұл атласты еуропалық және америкалық ғалымдардың жинағы деп айтсақ болады. Дереккөзде 14-19 ғасыр аралығындағы кезең қағазға түсірген. Мұнда Қазақ хандығының аумағы анық көрсетілген.
Одан бөлек, соңғы жылдарда қазақ хандарының жеке хаттары табылды. Қытайдағы деректерден қазақ халқының тұрмысын бейнелейтін миниатюралар кездеседі. Меніңше, тағы да экспедиция ұйымдастыруымыз керек, әлі де тарихимызды тың деректермен түгендейтінімізге сенімдімін. Ал шынайы қарайтын болсақ, тарихи деректеріміз толықтырылды деп айту қиын.
- Ол картада Қазақ хандығының территориясы қазіргідей ме?
Біз түсінуіміз керек, 14-15 ғасырда «қазақ» деген түсінік болған жоқ, алайда халқымыз болды. Біз ол кезде басқаша аталдық. Мәселен, ортағасырлық карталарда еуропалық тарихшылар қазақтарды «татарлар» деп көрсеткен. Жалпы, 10-15 ғасырда «Ұлы Тартария» деген сөз арқылы Қазақстанның жерін бейнелейтін болған. Кейін 16-17 ғасырдың карталарында «қазақ» атауын анық кездестіреміз. Онда тек Қазақ хандығының территориясы көрсетіледі. Бірақ тарихта жазылғандай, кейін хандықтың құрамына ноғайлар, сібір татарлары және сыбан татарлары қосылды. Мұны ескерсек, қазақ территориясы қазіргі жерінен едәуір үлкен болған. Сол себепті ол кездің мағлұматына назар салып, біз тек Қазақ хандығының жерін қарастырмаумыз керек. Мысалы, біздің кіші жүз бен орта жүздің біршама ру-тайпалары ноғай ұлысы мен сібір хандығының құрамында болған.
Ақ Орда ыдырап, Қазақ хандығы құрыла бастаған тұста қазақтар мен өзбектер тек саяси себеппен ғана бөлінген, бірақ этникалық тұрғыда бір халық болды. Сондықтан кейбір деректерде өзбек-қазақ деп бірге айтылды. Тіпті қазақтар сол заманда өздерін 92 баулы өзбекпіз деп те атаған. Өйткені 92 баулы көпшелі тайпалар – Алтын Орданың байырғы халқы саналды. Ал бұл алып мемлекетті – қазақ, көшпелі өзбектер, ноғайлар, башқұрттар мен татарлар құраған.
Тағы мысал айта кетсек, Шәкәрім Құдайбердіұлы өз жазбасында біздің арғы тегіміз өзбек дейді, сол сияқты этнограф Құрбанғали Халиди қазақ өзбектен шықты деп дәлел келтіреді. Қарапайым, қазақтардың арғы аталарында «өзбек» деген есім кездесіп жатады. Халқымызда «Алаш» деген түсінік бар. Мұнда тек біздің ұлт емес көшпелі халықтардың бәрі кіргенін ескеруіміз керек. Сайып келгенде, 15-18 ғасырға дейін сыр өңіріндегі Жошы ұрпақтары құрған хандықтарды бөлек қарастыруға болмайды.
- Біз қазақ тілінің тарихы тереңде деп жатамыз. Жалпы, Алтын Орда, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы қай тілге жақын сөйлеген? Біздің тіліміз қалай қалыптасты?
Орта Азияда кеңінен тараған тіл – Шағатай тілі болды. Бұл тіл жазба түркі тілі болған және оның екі нұсқасы кең таралды. Біріншісі – қазіргі Еділ бойында, екіншісі – Орта Азия аумағында қолданыста болды. Еділ бойындағы тілдің негізінде қазіргі татар тілі қалыптасты, ал қазақ-өзбек аумағындағы диалектіден қазіргі өзбек тілі пайда болды. Шағатай тілі қазақ даласында да болған, алайда ХХ ғасырдың басында ол тілден бас тартып, халықтың тілін әдеби тілге айналдыру процесі жүрді. Мектептерде халықтың ауызекі тілімен оқыта бастады. Бұл өзгерісті ұлы жазушыларымыз Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарин бастады. Кейін ұлт зиялылары халықтың тілін әдеби тіл ретінде қалыптастыруды таңдап, Абай мен Ыбырайдың жолын жалғастырып әкетті. Себебі, бүкіл халықтың сөйлейтін тілі еді және сол кезеңдені реформаларға сәйкес, білім игеру үшін балалар түсінуі керек болды. Мәселен, татарлар мен өзбектерде әртүрлі диалектілері бар, бірақ олар Шағатай тілін таңдады. Ал бізде ше? Бүгінгі таңға дейін түсінбей қалатындай, айқын диалектіміз жоқ. Бұл екі ортада қазақ тілінің көне дала диалектісі екенін анық айта аламыз.
Ауызекі сөйлегені қазақ тіліне жақын. Әрине, ескере кету керек,уақыт өте тілде дамып, өзгеріп отырады. Ол кездің тілін әркім біздің тілде сөйлеген деп өздеріне тартады, ал шынында ол бүкіл көшпелі халықтың ортақ диалекті деуге болады. Оған дәлел біздің ноғайлар мен қарақалпақтар сөйлеген кезде оларды анық түсінуімізде жатыр. Ал қазіргі өзбектерге келер болсақ, олардың көшпелі өзбектердің қыпшақ диалектісі бар ол да бағанағы айтқан, ортақ тілге жатады. Сонымен бірге, ортақ жазуда болды, ол «қадым» жазу деп аталды.
- Орта жүздің тайпалары моңғолтілдес болған деген деректер бар?
Бастапқыда, бұл тайпалар түркітілдес еді, кейін 11-12 ғасырларда көбі моңғол тіліне көше бастады. Шыңғыс ханның кезінде көптеген ру-тайпа «билинг» (қостілді), яғни екі тілге де бейім болған. Кейбір тайпалардың арғы тегі түркі болса да, моңғолша сөйлеген. Өз басым, Шыңғыс хан түркіден шықты деген пайыммен келіспеймін. Ол таза моңғолтілдес болған, әйтпесе «моңғол тілі біздің тілге қалай енді, қалай келді?» деген сұрақ келеді. Тіпті, Алтын Ордада да моңғол тілін қолданған, оның айғағы табылған нақты құжаттарда жатыр.
Тағы бір дәлел айта кетсек, сол заманда Шыңғыс ханның немересі Хулагумен бірге Ауғанстан жеріне көшіп барған «хазарей» ұлтында. Олар парсы тілінде сөйлегенімен, ол тілге моңғол тілінен ауысқан. Сондықтан, Шыңғыс ханмен Орта Азияға басып кірген тайпалар жартылай түрік, жартылай моңғолтілдес болған. Мысалы, кейбір моңғолтанушылардың өзі Қоңырат тайпасының түркі тілінде сөйлегенін, уақыт өте моңғол тіліне ауысқанын жазады. Қазіргі халқа моңғол халқының құрамында бұрынғы түрік тайпалары өте көп, дәл сол сияқты біздің де рулардың құрамында моңғол тілінде сөйлеп, түркі тіліне ауысқандар да бар. Жалпы, ортақ атауларымыз бен тіліміздің лексикасы өте ұқсас.
- Түркі тайпаларының территориясына моңғол рулары қайдан келген?
Моңғол тайпалары Қидан империясы кезінде күшейді. Сол кезеңде қазіргі Моңғолия территориясына келе бастаған. Бастапқыда, олар отырықшы халық болған, уақыт өте түркі тайпаларымен араласып, өздерінің саяси үстемдігін жүргізе бастады. Олардың шығу тегі – маньжуря жақтан десек қателеспейміз.
- Қазақ хандығына оралсақ, Орбұлақ шайқасы болған жоқ дейтіндер бар...
600 жауынгердің 50 мыңдай жоңғар әскеріне қарсы тұруы туралы орыс деректерінде жазылған. Жалаңтөс батырдың біздің әскерлерге 20 мың адаммен көмекке келуі туралы бірнеше дерек бар. Жақсылық Сәбитов бұл шайқас жайлы шығыс деректері бар дейді, бірақ ол әлі жарияланған жоқ.
Меніңше, болуы мүмкін. Бізге 50-20 мың әскерді дәл сол санмен есептеуге болмайды. Мысалы, мың әскер - деп белгілі бір жасақты айтады, оның ішінде 400-500 әскер болуы мүмкін. Сондықтан мұндай деректерге тікелей сенуге болмайды. Мәселен, 100 мың әскер бір жерде жиналуы мүмкін емес. Сол кездегі технологиямен, сол кезеңдегі логистикаға қарайтын болсақ, бұл мүмкін емес нәрсе. Ең көп дегенде, 15-20 мың болады. Тағы бір айта кетерім, атты әскер жорыққа аттанғанда 2-3 жылқымен жолға шыққан. Ұзақ жол, азығы бар және шайқасқа шығатын өзінің жеке аты болған. Біздің фильмдердегідей, батыр сауытын шешпей жүре бермеген, оны тек шайқастың алдында киген. Міне, осының бәрін ескеруіміз керек.
17 ғасырда қазақ жауынгерлері мылтықты қолдана білген. Мұндай деректер көптеп кездеседі. Көпке мәлім «Орбұлақ» шайқасында қазақ пен қырғыздар мылтықты пайдаланғаны туралы жазылған. Қазақ хандығында 18-ғасырға дейін мылтық қолданатын арнайы жасақтар болған деседі.
- Тарихшы ретінде Қазақ хандығының 550 жылдығына орай түсірілген «Қазақ хандығы» сериалына қандай баға бересіз? Сізге ұнады ма?
Декорациясы өте жақсы, киімдерін әдемі келтірген, бірақ сценарий жағы ұнай қойған жоқ. Мұның екі себебін айтайын.
Бірінішісі – драматургиялық жағы. Туындыда қазақтың хандары мен сұлтандарын мінсіз қылып көрсеткен. Өзіңізге мәлім, ондай өмірде болмайды.
Екіншіден – кәдімгі конфликт пен драма жоқтың қасы. Хандардың арасында алауыздық болғанымен, әрбір кейіпкердің ішкі сезімдерін ашып көрсетпеген. Билік үшін күрескен тұлғалардың дамуын, ішкі күресін көрсетуі керек еді, алайда біздің хандар тек елі үшін күресетінін байқадық. Бұған қазіргі адамдар сенбейді.
Енді тарихи шынайлылық жағына келсек, бағанағы айтып отырған 92 баулы өзбектің арасындағы Мұхамед Шайбаниді даланың қазағы десек болады. Оның біз үшін Қасым хан мен Бұрындық ханнан еш айырмасы жоқ адам. Олар бір жерде өсіп, бір тілде сөйлеген адамдар, тіпті туыс болып келеді. Бірақ біз оның өзбек деген атауы болғаны үшін басына сәлде киізіп, қазіргі өзбекке айналдырып көрсетіп қойдық. Меніңше, ол дұрыс емес. Себебі, басында айтқанымдай, көшпелі өзбектерді басқарған Әбілхайыр мен Керей мен Жәнібектің арасындағы қақтығыс азаматтық соғыс болған. Соңында ғана Мұхаммед Шайбани жеңіліп, біраз ру-тайпаларды Бұхараға көшіріп алып кеткен.
Қазақ-өзбек соғысы – екі идеологиялық қақтығыс. Яғни Әбілхайыр хандығының мақсаты – Алтын Орда империясын сақтау болды. Ал екінші жақ, бізге империя керек емес деп, азат ел құруды көздеген Керей мен Жәнібек хандардың қасарысы. Көпшелі қазақтарда империялық күш емес, рубасылардың ықпалы көп болды. Сондықтан Қазақ хандығының негізін қалаушылар халықтың қамын ойлап, сөзін сөйлеген. Бұдан Алтын Орда мен Қазақ хандығының басты айырмашылығын аңғаруға болады.
Империя құрамындағы халық ешқашан еркін болмайды, ал біздің «қазақ» әркез еркіндікке ұмтылған. Империяның болашағы жоқ екенін қазақтар сол кезде-ақ білген. Менің ойымша, сериалда осы ойды көрсетуі керек еді. Біз Әбілхайыр хан мен Мұхаммед Шайбаниді өз тарихымыздан бөліп тастадық. Негізінде бәрі басында айтқанымдай, ағайындылар арасындағы билікке талас. Өкінішке қарай, кеңес идеологиясы бізді екіге жарып, осындай дерек жасап берген. Тарихи кино – тарихи сананы қалыптастыру. Кәдімгі, ұлтты ұйыстырудың бір түрі.
- Қазақ хандығы да қазіргідей, көпвекторлы сыртқы саясат ұстанды деуге бола ма?
Иә, біздің хандық да дәл осындай саясат ұстанды. Көпвекторлы десекте болады, себебі сыртқы саясатта шекара шетіне шабуыл жасаған тек Тәуекел хан. Алайда, оны басқыншылық шабуыл деп айтуға болмайы. Өйткені, біздің хандарымыз сыр бойындағы қалаларды Жошы ханның мұралары деп есептеген.
- Өткен айда Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоған елімізге келді. Тіпті ол Қазақ даласын «атажұртым» деп атады. Елдеріміздің дипломатиялық байланысының келешегі туралы ойыңыз қандай?
Оғыз тайпаларының ұрпақтары қазіргі Түркістан мен Сырдария аумағынан Түркия мен Әзербайжан жеріне көшкен. Жалпы, Түрік халықтарының арасында ұлттарға бөліну тек 15 ғасырда басталған. Оған дейін бір халық болдық. Қазіргі таңда Түркі академиясы жалпы, байланысымызды көрсету жағынан түрлі іс-шаралар ұйымдастырып жатыр. Түркі әлемімен қарым-қатынастарымызды әлі де дамыта беруіміз керек. Менің ойымша, қазақ-түрік дипломатиялық байланыстары жөнінде әлі де деректер іздеуге болады.
- Ресей саясаткерлері мен тарихшыларының еліміздің аумағы туралы пікірлеріне көзқарасыңыз қалай? Қандай мақсатпен айтып отыр деп ойлайсыз?
Бұл - тарихи саясат. Мұны әдейі тарихи сананы қалыптастыру үшін жасап отыр. Ең алдымен, ресейліктердің санасын империялық сана сезімге тәрбиелеуді көздеп отырған саясат. Империялық мінез әлі ешқайда кеткен жоқ. Бұдан Ресейдің қайта империя болғысы келетінін анық байқаймыз.
- Тарихи деректер қалай зерттеледі? Қанша дереккөздерден мәлімет табылса мақұлданады?
Архивте немесе тарихи деректе жазылған дүние әркез факті бола бермейді. Ол нақты мәліметтің бір ғана түрі. Ол субъективті болуы мүмкін. Біріншіден, оны да жазған адам екенін ескеруіміз керек. Екіншіден, ол заманда жазған түсініктердің басқаша болғанын, оны тура мәнде түсінуге болмайтынын білуіміз қажет. Тарихтағы кейбір оқиғалар жөнінде бір ғана дерек бар. Оны кім жазды? Қандай жағдайда жазылды? Жазбаның мақсаты не? екені қаралады. Ол кезде де идеологиялық мақсатпен жазылған дүниелер көп. Қазір нақты айта алмаймын, бірақ көп тарихи ақпараттарымызды көрші ресей елінің архивтерінен аламыз. Шамамен, 70 пайыздай десек болады.Сол себепті әрбір ақпаратқа сынмен қараған жөн.
-Уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге рақмет!
