Қазір техналогия заманы. Цифрлық бағыттың даму жылдамдығы көз ілестірмей барады. Ай сайын емес, күн сайын бір жаңалық шығады. Осыдан бірнеше жыл бұрын ғана ойымыздағы дүниегі компютермен теруге ерінген кездерде, «шіркін, осы сөздердің барлығын мен айтып отырсам, ол өздігінен жазыла берсе» деп армандаушы едік. Сол арманымыз көп уақыт өтпей-ақ шындыққа айналды. Ол жасанды интеллект деп аталады.
Қазақстанда жасанды интеллектті (ЖИ) реттеу жөніндегі арнайы комиссия құрылады, ол осы саладағы жаңа технологияларды дамыту қауіпсіздігін бағалайтын болады. Бұл туралы "Ашық НҚА" сайтында жарияланған "2024-2029 жылдарға арналған жасанды интеллектті дамыту тұжырымдамасы"жобасында айтылған.
Құжатта атап өтілгендей, Қазақстанда "Цифрлық Қазақстан" бағдарламасы және "цифрландыру, ғылым және инновация арқылы технологиялық серпіліс"жобасы бойынша денсаулық сақтау саласында жасанды интеллект қолданыла бастады. Қазір елдің 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары және цифрлық трансформация тұжырымдамасы сияқты стратегиялық жоспарларында жасанды интеллектті дамыту жөніндегі міндеттер айқындалған.
Дегенмен, деректерді басқару мәселелері ашық күйінде қалып отыр: жасанды интеллектті толық пайдалану үшін құрылымдық, сипатталған деректер, сондай-ақ олардың қолжетімділігі қажет.
"Қазақстан Үкіметі адами факторды қоспағанда, деректерді нақты уақыт режимінде, цифрлық форматта жинау және жаңарту жағына қарай басқаруға көшуге бағыт алды", - делінген құжатта.
Жасанды интеллект қалай дамиды
Осылайша, жасанды интеллект қарқынды дамып келеді және ұлттық саясаттың жауаптарын талап ететін қоғамдағы өзгерістерді болжайды.
Тұжырымдаманы іске асыру қысқа және орта мерзімді перспективада жасанды интеллект технологиясының игіліктерін алуға, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективада ықтимал сын-қатерлерге дайындалуға мүмкіндік беретін бағдарларды құруға мүмкіндік береді.
Қысқа мерзімді перспективада Қазақстанда жасанды интеллект экожүйесі құрылуы тиіс.
Ол үшін келесі бағыттар бойынша жұмыс жүргізу қажет:
Инфрақұрылым;
деректер;
адами капитал;
ҒЗТКЖ.
Жасанды интеллект саласы қажетті есептеу қуаттарымен қамтамасыз етілетін болады.
Деректерге қол жеткізуді жеңілдететін және дайын шешімдер жиынтығын қайта пайдалануға мүмкіндік беретін ұлттық жасанды интеллект платформасы құрылады.
Сондай-ақ оқу орындары, кадрларды қайта даярлау және мамандардың біліктілігін арттыру бағдарламалары арқылы деректерді басқару және жасанды интеллект саласындағы болжамды өзгерістер үшін кадрлық әлеуетті даярлауды сапалы күшейту қажеттігі көрсетілген.
Тілді тану мен түсінуге негізделген қолданбалы жасанды интеллекттің іргелес түрлерін құруға және дамытуға серпін беретін нейрондық желілерге негізделген ұлттық тіл моделін әзірлеу және енгізу жобасын жүзеге асыру маңызды, - делінген құжатта.
Орта мерзімді перспективада жасанды интеллект экономикасын дамыту үшін қолайлы климатты қолдау жоспарлануда.
Экономиканың басым салаларында бәсекеге қабілеттілікті, инновациялылықты және болашаққа бағдарлануды арттыру мақсатында қолданбалы сипаттағы жасанды интеллекттің неғұрлым қолайлы шешімдері енгізілетін болады.
Ұзақ мерзімді перспективада әмбебап жасанды интеллект пен оны масштабтауды ойлап табумен байланысты ықтимал сын-қатерлерге дайындалу ұсынылады.
Сонымен, жасанды интеллекттің әсері өте терең болған жағдайда, бұл адам еңбегіне деген сұранысты ғана емес, жалпы жиынтық сұранысты да төмендетуі мүмкін. Адамдардың жаппай жұмыссыздығы мен кедейлікке қатысты пессимистік болжамдардан басқа, роботтардың жұмыссыздығы сияқты құбылыс пайда болуы мүмкін, - деп атап өтті құжатты жасаушылар.
Сондай-ақ, жасанды интеллект пен роботтандырудың одан әрі дамуы кезекті өнеркәсіптік революцияға (алдыңғы өнеркәсіптік революциялар еңбек өнімділігінің айтарлықтай артуымен сипатталады) емес, әлеуметтік-экономикалық формацияның өзгеруіне әкелуі мүмкін делінген.
Феодализм кезінде жер иеліктен шығарылды, ал капитализм кезінде еңбек иеліктен шығарылды. Егер адамның еңбегі толығымен интеллектуалды машиналардың еңбегімен алмастырылса, онда мәселе өндіріс процесінде адам қандай қосымша құн беруі керек.
Өз кезегінде, футурологтардың оптимистік болжамдары виртуалды және гибридті шындық технологиялары экзокортекс пен әмбебап жасанды интеллектпен бірге адамдарға әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа перспективаларын ашады деп болжайды. Жасанды интеллект, кванттық есептеу және иммерсивті технологияларға негізделген жаңа цифрлық шындық адамдардың өмірін түбегейлі өзгертеді. Адам нейрокомпьютерлік интерфейстердің арқасында жасанды интеллектпен тікелей әрекеттесе алады. Біртіндеп киборгизация басталуы мүмкін.
Жасанды интеллекттің дамуы ақпараттық технологиялар нарығының терең өзгеруіне әкеледі деп күтілуде. Кодтар мен сценарийлердің негізгі бөлігі автоматты түрде жасалады. Үлгілер мен сындарлы бағдарламалау салаға кіру шегін төмендетеді және болашақта барлығы дерлік бағдарламалау дағдыларының минималды жиынтығы бар маман болады.
Сонымен қатар, жасанды интеллект пен роботтарды енгізу арқылы өндірістік қуаттылықты арттыру еңбек өнімділігінің артуына да, адамдардың бос уақытының ұлғаюына да әкелуі мүмкін делінген. Бұл жұмыс аптасының ұзақтығына немесе тәулігіне жұмыс уақытына әсер етеді.
Қалай болғанда да, жасанды интеллекттің экономикаға әсер ету әлеуеті айқын. Жақында "цифрлық экономика" өзекті күн тәртібінде "жасанды интеллект экономикасына"жол береді.
Дамудың негізгі принциптері мен тәсілдері
Тұжырымдаманың мақсаты жасанды интеллект экожүйесін құру, қолайлы климатты қалыптастыру және жасанды интеллект технологияларының мүмкіндіктерін пайдалана отырып, экономика салаларын одан әрі дамыту болып табылады.
Стратегиялық мақсаттың іске асырылуын қамтамасыз ету мынадай қағидаттарды ескере отырып жүзеге асырылады:
Алдымен технология, содан кейін реттеу. Жасанды интеллект бөлігінде реттеудің төмен деңгейі технологиялық артықшылық береді. Жасанды интеллект дамыған сайын реттеу деңгейін біртіндеп арттыру керек.
Жасанды интеллект адамды алмастырмайды, толықтырады.
Деректерді кооперативті пайдалану. Деректер өзара байытылып, жасанды интеллект экожүйесінің барлық қатысушылары үшін қолжетімді болуы керек.
Қазақстандық қоғам құндылықтарының мұрасы. Жасанды интеллектті дамыту векторы қазақстандық қоғамның құндылықтарына сәйкес келуі тиіс.
Прагматизм. Жасанды интеллекттің кез-келген технологиясын жүзеге асырудың техникалық мүмкіндігі экономикалық орындылықпен анықталуы керек.
Құпиялылық. Жасанды интеллект технологиясының дамуы жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға қол сұғылмаушылықты бұзбауы керек.
Әділдік. Жасанды интеллект технологиялары ешкімді тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге мән-жайларға байланысты қандай да бір кемсітушілікке ұшыратпауға тиіс.
Жасанды интеллектті енгізу үшін экономиканың басым салалары:
мемлекеттік басқару;
Денсаулық сақтау;
білім;
қаржы;
логистика;
ауыл шаруашылығы;
өнеркәсіп.
Атап өтілгендей, енгізу кезінде Машиналық оқыту әдістерінен басқа, жасанды интеллекттің құрылымы мен функцияларын түсіну маңызды.
Тұжырымдаманы әзірлеушілердің пайымдауынша, мемлекеттік басқаруда жасанды интеллект алгоритмдерін қолдану азаматтардың өтініштерін өңдеу кезінде орындаушыларға өтініштерді автоматты түрде бас тартуға, сұраныстардың тақырыбын ескере отырып, өтініштерді жіктеуге, орындау мерзімдері бойынша хабарламалар жіберуге, олардың құзыреттеріне сүйене отырып, өтініштерді мемлекеттік органдарға бағыттауды жақсартуға, сондай-ақ Орындаушы үшін дайын жауаптарды қалыптастыруға және ұсынуға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарында және "электрондық үкімет" порталында зияткерлік ассистенттерді қолдану "сұрақ-жауап" форматында азаматтарға қажетті ақпаратты табуға және Мемлекеттік қызметтерді алуға көмектесуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ жасанды интеллект проактивті мемлекеттік қызметтер көрсету әлеуетін кеңейте алады.
Денсаулық сақтау саласында адам ағзаларының суреттерін қарау және кез-келген ауытқуларды анықтау үшін жасанды интеллект жүйелерін енгізу мен қолдануды арттыру қажет, бұл диагностиканың әлеуетін едәуір арттырады.
Білім беру саласында жасанды интеллект оқытуға қол жеткізу үшін кедергілерді азайтуда, оқыту нәтижелерін жақсарту үшін әдістерді оңтайландыруда әлеуетке ие, сондай-ақ оқыту процесін неғұрлым бейімделгіш ете отырып, дербес оқытудың жаңа нысандарын жасауға мүмкіндік береді.
Қаржы және логистика саласындағы жасанды интеллекттің негізгі мүмкіндіктерінің бірі-құрылымдалмаған деректерді құрылымдық деректерге түрлендіру, оның ішінде кескінді тану, дауысты тану және ақпаратты іздеу функциялары бар, бұл жұмыс өнімділігін айтарлықтай жақсарта алады.
Сондай-ақ, жасанды интеллект жеткізілім тізбегін басқаруды жақсартуға, сұранысты болжауға, жеткізу маршруттарын оңтайландыруға және кез-келген саладағы логистикалық қорларды басқаруға көмектеседі деп болжануда. Бұл шығындарды азайтуға және логистикалық операциялардың тиімділігін жақсартуға мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығында процестерді оңтайландыру үшін жасанды интеллектті (датчиктерді қолдану) пайдалану өнімділікті болжауды қамтуы мүмкін.
Өнеркәсіпте жасанды интеллектті қолдану әртүрлі болуы мүмкін және жеткізу тізбегінің тиімділігін арттыру үшін инфрақұрылымды басқарудан сұранысты болжауға дейін болуы мүмкін.
Жалпы алғанда, жасанды интеллект жүйелерінің деректердің үлкен көлемін талдау және анықталған заңдылықтар мен тенденциялар негізінде шешім қабылдау қабілетін пайдалану бюрократияны қысқартуға және қызмет көрсету деңгейін жақсартуға, белсенділікті қамтамасыз етуге және өзара әрекеттесудің ыңғайлылығын арттыруға мүмкіндік береді, - делінген құжатта.
Тұжырымдаманы іске асыру жоспары да әзірленді.
Тұжырымдаманың негізгі кезеңдеріне келесі қадамдар кіреді:
• 2024 жылы – "Smart Data Ukimet" арқылы мемлекеттік деректерге қол жеткізу (бизнес үшін), ал желтоқсанда "ҰАТ" АҚ өзінің деректер базасында ЖИ-платформаның есептеу қуатын орналастыруы тиіс. Ұлттық LLM әзірлеу және ЖИ-технологияларды реттеу үшін цифрлық Кодекс жобасын жасау жоспарланған;
• 2025 жылы – деректер орталығының құрылысы және суперкомпьютер құру. "Компьютерлік көру", "Машиналық оқыту" және "табиғи тілді өңдеу"бағыттары бойынша бакалавриат және магистратура бағдарламаларымен ЖИ жоғары мектебін ашу жоспарлануда;
* 2026 жылдан 2028 жылға дейін – этикалық қағидаларды бекіту, стандарттарды әзірлеу және ЖИ реттеу жөніндегі комиссия құру;
* 2029 жылы – нейрожелілердің қатысуымен көрсетілген мемлекеттік қызметтердің үлесі 20% -. құрауы тиіс.
Тұжырымдамадағы қызықты қадам-жасанды интеллектті игеру бойынша жалпыға қол жетімді оқыту курстарын енгізу. Жоспарға сәйкес, биылғы жылы мұндай курстардан 100 адам тегін өтеді, 2025 жылы – 3 мың, 7 мың - 2026 жылы, 10 мың - 2027 жылы, 15 мың - 2028 жылы және рекордтық орындар саны 2029 жылы жасанды интеллектті игергісі келетін 20 мың адамға бөлінеді.
Сонымен қатар, оқушыларға, студенттерге арналған курстарды енгізу және осы бейін бойынша қосымша жаңа мамандықтар ашу жоспарлануда.
Президент өз сөзінде Қазақстанда IT-мамандардың тапшылығы туралы бірнеше рет мәлімдеді.
Бұл бағытта белгілі бір жұмыстар жүргізілуде. Бірқатар отандық жоғары оқу орындарында Google және Huawei халықаралық технологиялық алпауыттарының тиісті курстары енгізілді. Корея мен Қытайдың жетекші жоғары оқу орындарымен білім беру және мамандарды бірлесіп даярлау бойынша уағдаластықтарға қол жеткізілді. Бізге өскелең ұрпақтың барлық жаңа цифрлық технологияларға еркін бағдарлануы қажет. Ол үшін жасанды интеллект мүмкіндіктерін кеңінен зерттеуге баса назар аудара отырып, орта мектеп пен жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларының мазмұнын қайта қарау қажет, - деді Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Президенті жанындағы Ғылым және технологиялар жөніндегі Ұлттық кеңестің отырысында.
Сондықтан 2025 жылға қарай Қазақстан кем дегенде 100 мың жоғары білікті IT-мамандар даярлауға ниетті. Осы бағдарлама шеңберінде Машиналық оқыту, генеративті нейрондық желілер, деректер туралы ғылым, ai интегратор, web3, блокчейн, табиғи тілді өңдеу, компьютерлік көру, күні талдау сияқты пәндерге ең үлкен бейімділік жасалады.
Жасанды интеллект саласындағы адами капиталды дамыту үшін жоғары оқу орындарының бірінің базасында практикалық даярлыққа бейімділікпен ЖИ жоғары мектебін ашу қажет. Жасанды интеллект жоғары мектебі кем дегенде келесі пәндерге мамандануы керек: "компьютерлік көру", "Машиналық оқыту" және "табиғи тілді өңдеу". Профессор-оқытушылар құрамын қалыптастыру үшін жасанды интеллект саласында "PhD" дәрежесі бар халықаралық мамандарды тартқан жөн, - делінген жасанды интеллектті дамыту тұжырымдамасында.
ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің деректері бойынша қазіргі уақытта 24 ЖОО мен ғылыми орталық жасанды интеллект саласында қандай да бір зерттеулермен немесе әзірлемелермен айналысады.
Деректердің қолжетімділігі, цифрлық әлеует және құқықтық базаның Цифрлық бизнес-модельдерге бейімделуі Қазақстанның күшті жақтары болып табылады.
Сонымен қатар, елдің көптеген аймақтарында Интернеттің сапасы әлі де төмен. 2023 жылы интернетпен қамту 99% - ды құраса да, жылдамдық бойынша Speedtest жаһандық индексіне сәйкес, Қазақстан мобильді интернет бойынша 73-орында (140 елден) және Интернетке кең жолақты қолжетімділік бойынша 95-орында (181 елден) тұр.
Қазақстанның әлсіз жақтары ірі жеке технологиялық компаниялардың болмауы, венчурлық капиталдың қолжетімсіздігі, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жеткіліксіз шығыстар болып табылады.
TechnoWomen коммерциялық емес ұйымының Басқарма төрағасы Азиза Шужееваның айтуынша, кең таралу көптеген мамандықтарды, мысалы, рентгенологты өзгертеді.
Ғалымдар сияқты жоғары интеллектуалды жұмыс бар, олар да сақталады. Бірақ аралық байланыс, оператор, контроллер, диктор сияқты мамандықтар қазірдің өзінде өзгереді. Рентгенолог, рентген деректерін қарап, диагноз қоятын дәрігер мамандығы туралы айтатын болсақ та, бүгінде диагнозды жақсырақ жасайтын AI-мен жобалар бар. Бірақ әлі де нормативтік-құқықтық база мен заңнама бұл жобаларды енгізуге дайын емес. Біз Цифрлық заңнаманы дамытып, науқастарды емдеу хаттамаларына енгізе бастағанда, рентгенолог мамандығы өзгереді. Бұл қазірдің өзінде ЖИ-мен жұмыс істейтін дәрігер болады, - дейді ол.
Жасанды интеллект саласындағы қызметкерлердің 21% - ы әйелдер екендігі таңқаларлық. Бұл туралы БҰҰ жанындағы Халықаралық телекоммуникация одағының Бас хатшысы Дорин Богдан-Мартин мәлімдеді.
ЖИ дамыту тұжырымдамасындағы маңызды міндет нейрондық желілер негізінде ұлттық тіл моделін әзірлеу және енгізу болып анықталды. Бұл қазақ тілін жасанды интеллект бойынша түрлі жобаларда қолдануға мүмкіндік береді, шетелдік сервистерге тәуелділікті азайтады және цифрлық ортада өзінің мәдениеті мен құндылықтарын сақтауға ықпал етеді, сондай-ақ бір тілдік топқа кіретін тілдік модельдерді дамытуға серпін береді. Мемлекет басшысы атап өткендей, сегіз ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарының консорциумы базасында қазақ тілінің моделі әзірленуде. Бұл Қазақстанның цифрлық егемендігі үшін зор маңызға ие болады.
