Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. 2023 жылдан бастап қазақ әліпбиі латын қарпіне көшеді. Бұл туралы қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі ұлттық комиссия отырысында айтылды. Осыған байланысты Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің проректоры, ҚР ҰҒА академигі Дихан Қамзабекұлымен сұхбаттасқан едік.
Тілші: 2023 жылдан бастап латын әліпбиіне көшу басталады. Соған дейін және одан кейін қандай жұмыстар атқарылмақ?
Дихан Қамзабекұлы: Әлемдік тәжірибеде жаңа қаріп енгізудің түрлі тәсілі бар. Мысалы 1-сыныпқа барғандарға үйретіп, олар сыныпқа көшкен сайын оқулықтар жаңа қаріпте шығарылып отырады. Сонымен бірге газет-журналдар материалын бастапқыда 5%-ын латын қарпінде беріп, бірте-бірте көтереді. Мұның бәрі – көз үйрету жұмыстары. Ең бастысы біздің қоғам бұл бағытта бір сөзді, бір тілекті, бір жүректі болуы керек.
ХХ ғасырдың 30-жылдары он жылдай латын қарпін пайдаландық. Сондықтан қазіргі латын қарпі іс-шарасына «көшу» деп емес «қайтып оралу» деп те айта аламыз. Латын қарпіне өту арқылы тіліміздегі орфография, фонология, грамматология салаларының бұрын бұрмаланған қағидаттарын реттеп алуға мүмкіндік бар. Әрине, осыған дейінгі ұсынылған нұсқалардағыдай болмаса да, әлі де кейбір әріп нақтылануы мүмкін. Бірақ оның бәрі енді «нормалану» аясында жүре береді. Бұдан шошынудың қажеті жоқ. Біздіңше, бүгінгі зиялылардың кемі 80-90% латын қарпіне көшуді қолдайды.
Тілші: Еліміздің әр өңірінде апробация және ашық талқылаулар жүргізілді делінген. Қандай өзекті мәселелер талқыланды?
Дихан Қамзабекұлы: Апробация шынымен де өтті. Оған біздің университет те атсалысты. Онда осыған дейінгі әліпби нұсқалары негізінде диктант алынды. Түрлі жас ерекшеліктеріне сай мектеп оқушылары, студенттер, аға буын қалыптасқан азаматтар қатысып, жазу үрдісіндегі ортақ қателер, қай әріптен көп шатастыратыны анықталды. Мұны «сынама» деп те атайды.
Тілші: Жаңа әліпби нұсқасында «бір таңбаға – бір дыбыс» деген принцип бойынша жасалды. Енді соңғы өзгертулер мен толықтыраулар жайлы айтып өтсеңіз. Талқылау кезінде қандай келіспеушіліктер болды?
Дихан Қамзабекұлы: Дау, талас неден туындады? Осыған дейінгі түрлі дәйекшелермен ұсынылған үш жоба, сондағы кейбір әріп филологтердің де, ІТ мамандарының да көңілінен шықпады. Сонымен бірге кезінде орыс тілінен, араб-парсы тілінен енген «тегі бөтен әріптерге» байланысты қилы ұстаным бар. Біз қоғамның, әлеуметтің сұранысын, олардың тілдік жағдайын ескереміз. Мысалы қазіргі фамилиялардың кемінде 80 пайызы әлі «-ов, -ев» қалпында тұр. Әрине Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде «аты-жөн реформасы» жүріп, басқа мемлекеттердегідей ортақ заң қабылдануы қажет еді. Бірақ «ештен кеш жақсы» деген. Осы ретте ХХ ғасырдағы тарихи тұлғалардың «–ов» қосымшасын алып тастаса, ештеңе де өзгермейді. Мысалы Түркия қазақтары «Ахмет Байтұрсын», «Мағжан Жұмабай», «Дінмұхамед Қонай» деп жазады. Бұдан тұлғалардан адасып кетпейтініміз анық.
Біз әліпбиді сән үшін емес, Тәуелсіздік мұратын жүзеге асыру үшін өзгертеміз. «Ч», «Щ», «Ц», «Ь-Ъ», «Я», «Ю» секілді тілдік табиғатымызда жоқ әріптердің кеткені секілді, басқа да жасандылықтан құтылу – рухани жаңғырудың әрі мәні, әрі нақты әрекеті.
Негізінен жаңа әліпби нұсқасының бағыт-бағдары дұрыс. Латын қаріпіне көшу - 1992 жылдан бері тұрақты қозғалған мәселе. Мұны ғылыми жүйелеуді Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары, мамандары сол кезде-ақ қолға алды. Академик Әбуәли Қайдар Түркияға бірнеше рет барып, таңба мәселесі бойынша біріздендіру, үйлестіру қағидаттарын қарастырғаны да есімізде. Соңғы проблема – қаріпті компьютерге (ақпараттық технологияға) бейімдеу еді.
Айналып келгенде, «бір таңбаға – бір дыбыс» деген ұстанымы қайтадан күн тәртібіне шықты. Бұл нақтылыққа алып келеді. Осыған дейінгі үш нұсқаны «мүлдем қателесу, жаза басу» деп емес, «ізденістер» деп қабылдау керек. Тұтастай алғанда, қазақ әліпбиінің соңғы жаңартылған нұсқасын қолдаймын.
Тілші: Сұхбатыңызға рахмет.
