Әлемде әйелдер арасында қатерлі ісікке шалдығу деңгейі жыл сайын өсіп келеді. Қазақстанда да бұл ахуал алаңдаушылық туғызбай қоймайды. Бүгінде онкологиялық аурулар құрылымында жатыр мойны обыры сүт безі қатерлі ісігінен кейін екінші орынға шыққан. Ресми мәліметтерге сәйкес, елімізде жыл сайын 600-ден астам әйел осы диагноздың салдарынан өмірден өтеді, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Жатыр мойны обыры – медицинада жан-жақты зерттелген қатерлі дерттердің қатарында. Соған қарамастан, бұл аурудың алдын алуға нақты мүмкіндік бар. Алайда дүниежүзінде жыл сайын жүз мыңдаған әйел дәл осы диагнозды естіп жатады. Қазақстанда да сырқаттың таралу қарқыны бәсеңдемей, науқастардың жасы барған сайын жасарып келеді. Дегенмен соңғы жылдары елде вакцинацияны енгізу, ерте анықтау тетіктерін жетілдіру және халыққа түсіндіру жұмыстарын күшейту арқылы оң өзгерістер байқала бастады. Мамандар ғылыми дәлелдерге сүйене отырып, вакцинаға қатысты қалыптасқан қорқыныш пен жалған ақпараттарды теріске шығаруда. Бұл – қоғам үшін шешуші әрі жауапты кезең.
Осы жағдайды ескере отырып, Денсаулық сақтау министрлігі жатыр мойны обырының негізгі себебі саналатын адам папилломасы вирусына қарсы вакцинация жүргізу жөнінде шешім қабылдады. Аурудың пайда болу себептері, вакцинацияның тиімділігі мен алдын алу жолдары туралы Ұлттық ғылыми онкология орталығының аға ординаторы, медицина ғылымдарының кандидаты, онкогинеколог Аида Шакированың айтуынша, соңғы жылдары жатыр мойны обырына шалдыққан әйелдердің саны айтарлықтай көбейген. Денсаулық сақтау саласының ресми деректеріне сүйенсек, жыл сайын шамамен 1800 қазақстандық әйелге осы диагноз қойылады. Соның ішінде 600-ге жуығы аурудың асқынуынан көз жұмады. Ең алаңдатарлық жайт – дерттің «жасарып» бара жатқаны. Қазір 20 мен 45 жас аралығындағы, яғни еңбекке қабілетті әйелдер арасында бұл ауру жиі тіркелуде. Бұл – қоғам үшін аса қауіпті белгі.
Әлемдік статистика да жағдайдың күрделі екенін көрсетеді. Жыл сайын жаһан бойынша жатыр мойны обырының 600 мыңнан астам жаңа жағдайы анықталып, 340 мың әйел осы дерттен қайтыс болады. Басқаша айтқанда, әлемде әр екі минут сайын бір әйел жатыр мойны обырының салдарынан өмірден өтеді.
Қауіпті вирустар тобы
Онкогинекологтың мәліметінше, жатыр мойны обырының негізгі себебі – адам папилломасы вирусын жұқтыру. АПВ – 200-ден астам түрді қамтитын вирустар тобы. Олардың ішінде жоғары онкогенді қауіпті штаммдар жатыр мойны жасушаларында обыралды өзгерістерге әкеліп, уақыт өте келе қатерлі ісікке ұласуы мүмкін. Ғылыми деректерге сәйкес, жатыр мойны обыры жағдайларының шамамен 95 пайызы дәл осы вируспен тікелей байланысты.
АПВ-ның қауіпті түрлері көбіне жыныстық жолмен таралады. Осыған байланысты жыныстық өмір сүретін барлық әйелдер белгілі бір деңгейде қауіп тобына жатады. Егер бұрын бұл ауру көбіне 50–60 жаста анықталса, бүгінде науқастардың орташа жасы 40–45 жасқа дейін төмендеген.
Аурудың басты қауіптілігі – бастапқы кезеңінде ешқандай белгі бермеуінде. Ерте сатыда жатыр мойны обырын тек кеңейтілген гинекологиялық тексеріс арқылы ғана анықтауға болады. Ол үшін онкоцитологияға жағынды алынып, кеңейтілген кольпоскопия жүргізіледі. Ал ісік асқынған жағдайда әйелдер қанды бөліністерді, етеккірдің ұзақ әрі мол келуін, жыныстық қатынастан кейін қан кетуді, салмақтың күрт төмендеуін, әлсіздік пен аяқтың ісінуін, іштің төменгі бөлігіндегі ауырсынуды байқай бастайды.
Скрининг
Қазақстанда жатыр мойны обырына қарсы скрининг 30 жастан 70 жасқа дейінгі әйелдер арасында әр төрт жыл сайын жүргізіледі. Көп жағдайда дерт дәл осы жоспарлы тексерулер барысында анықталады.
АПВ-ға қарсы вакцинацияға қатысты Аида Шакирова елімізде 2024 жылдың үшінші тоқсанынан бастап 11 жастан бастап қыз балаларды егу жоспарланғанын айтты. Бұған дейін, шамамен он жыл бұрын, пилоттық жоба аясында мектеп оқушыларына вакцина салынған болатын. Алайда екі оқушының талып қалуынан кейін қоғамда қарсылық туып, жоба тоқтатылған. Биыл вакцинация қайта енгізіледі, алайда ол толықтай ерікті түрде және ата-аналардың жазбаша келісімімен ғана жүзеге асады.
Дәрігердің айтуынша, жатыр мойны обыры – алдын алуға болатын онкологиялық аурулардың бірі. Ол бұл ретте Австралияның тәжірибесін мысалға келтірді. Аталған елде 15 жылдан бері қыз балаларға АПВ-ға қарсы вакцина жүйелі түрде салынып келеді. Соның нәтижесінде жатыр мойны обырының көрсеткіші айтарлықтай төмендеген. Қазіргі таңда әлемнің 170 мемлекеті бұл вакцинаны ұлттық егу күнтізбесіне енгізген.
Вакцинаны 11 жастан бастап салудың да нақты себебі бар. Ең жоғары қорғаныс вакцина жыныстық өмір басталғанға дейін егілген жағдайда қалыптасады. Ерте жаста салынған екпе кейін адам папилломасы вирусына қарсы тұрақты иммунитет түзуге мүмкіндік береді. Мамандардың айтуынша, вакцина жатыр мойны обырына әкелетін қауіпті патологиядан шамамен 95 пайызға дейін қорғайды.
Арнайы дайындық қажет пе?
Вакцинацияға арнайы дайындық қажет емес. Дегенмен жедел қабыну процестері немесе ауыр созылмалы аурулар кезінде екпе уақытша кейінге қалдырылады. Жанама әсерлер ретінде әлсіздік пен дене қызуының сәл көтерілуі байқалуы мүмкін, алайда олар қысқа мерзімде өздігінен басылады. 2013 жылғы оқиғалар вакцинамен тікелей байланысты болмаған: бір оқушы қатты қорыққан, ал екіншісінде қосалқы аурулар анықталған.
Маман вакцинацияны кең көлемде енгізу арқылы болашақта жатыр мойны обырын түбегейлі жоюға болатынына сенімді. Оның айтуынша, егер Қазақстанда 25–30 жыл бойы АПВ-ға қарсы иммундау үздіксіз жүргізілсе, бұл вирусты және соған байланысты жатыр мойны обырын жоюға толық мүмкіндік бар.
Әлемдік тәжірибе вакцинация арқылы қауіпті инфекцияларды ауыздықтауға болатынын әлдеқашан дәлелдеді. Бұған адамзаттың шешек пен коронавирусқа қарсы күрестегі тәжірибесі айқын мысал. Сондықтан жатыр мойны обырының алдын алуда вакцинация – ең тиімді әрі сенімді жолдардың бірі.
Жатыр мойны обыры – медицина ғылымында ең кеңінен зерттелген қатерлі аурулардың бірі. Соған қарамастан, бұл дерттің алдын алуға нақты мүмкіндік бар. Бірақ әлем бойынша жыл сайын жүз мыңдаған әйел осы диагнозды естіп, өмір сүру сапасының күрт төмендеуіне тап болады. Қазақстан да бұл үрдістен тыс қалып отырған жоқ: аурудың жасы жасарып, таралу аумағы кеңейіп келеді. Дегенмен соңғы жылдары елде вакцинацияны енгізу, ерте диагностиканы күшейту және халыққа ақпарат беру жұмыстары жүйелі түрде қолға алынып, оң үміт пайда бола бастады. Дәрігерлер ғылыми дәлелдерге сүйене отырып, қоғамда қалыптасқан үрей мен негізсіз мифтерді жоққа шығаруда. Бұл кезең қазақстандық қоғам үшін аса маңызды әрі жауапты.
Жатыр мойны обырымен күрестің қазіргі ахуалы
Жатыр мойны обыры алдын алуға болатын қатерлі ісіктер арасында әлем бойынша төртінші орында тұр. Аурудың негізгі себебі – адам папиллома вирусы (АПВ). Қазақстанда да бұл диагноз онкологтардың ерекше бақылауындағы патологиялардың бірі болып отыр, себебі жыл сайын жаңа жағдайлар тіркелуде.
Ұлттық ғылыми онкологиялық орталықтың деректеріне сәйкес, 2024 жылы жатыр мойны обырының 1500-ге жуық жаңа жағдайы анықталған. Соның ішінде 84%-ға жуығы ерте кезеңде тіркелсе, 16 пайыздан астамы асқынған сатыда анықталған. Ал 61 әйелде аурудың төртінші кезеңі анықталған. Қазіргі таңда еліміз бойынша осы диагнозбен есепте тұрған 18 мыңнан астам әйел бар. Олардың 11 мыңнан көбі бес жылдан астам уақыт бойы өмірін жалғастырып келеді, яғни емделуде немесе тұрақты бақылауда.
Бұл көрсеткіштер диагностика деңгейінің соңғы жылдары айтарлықтай жақсарғанын аңғартады. Егер бұрын қатерлі ісіктердің аз ғана бөлігі ерте анықталса, бүгінде бұл үлес 35 пайыздан асып отыр.
Қатерлі дерттің "жасаруы": мамандарды не алаңдатады?
Ұлттық ғылыми онкологиялық орталық басқарма төрағасының стратегиялық даму, ғылыми және білім беру жөніндегі орынбасары Оксана Шатковскаяның айтуынша, соңғы он жылда қатерлі ісіктер бұрынғыға қарағанда әлдеқайда ертерек жаста анықтала бастаған. Бұл құбылыс тек Қазақстанға ғана тән емес, әлемдік үрдіске айналған.
Мамандар жастар арасында онкологиялық аурулардың жиілеуіне бірқатар факторлар әсер етіп отырғанын айтады. Олардың қатарында экологиялық ахуалдың нашарлауы, урбанизация, өмір салтының өзгеруі, сапасыз тағам, созылмалы стресс және тұқым қуалайтын бейімділік бар. Өндірістің артуы, ауаның ластануы, химиялық және пластикалық материалдардың тұрмыста кең қолданылуы жасушалық мутациялардың көбеюіне ықпал етеді. Ал қалалық өмірдің қарқыны қозғалыстың азаюы мен тұрақты күйзелісті қалыпты жағдайға айналдырды. Бұған қоса, табиғи өнімдердің азайып, ұзақ сақталатын тағамдардың көбеюі де ағзаға қосымша салмақ түсіреді.
АПВ: көзге көрінбейтін, бірақ қауіпті вирус
Адам папиллома вирусы – жыныстық жолмен берілетін ең кең таралған вирустардың бірі. Әлемде жыныстық белсенді адамдардың шамамен 80 пайызы өмірінде кем дегенде бір рет осы вирусты жұқтырады. Көп жағдайда вирус ағзада ұзақ уақыт бойы еш белгі бермей жүреді. Кей кездері ол өздігінен жойылып кетуі мүмкін. Алайда қауіпті штаммдар, әсіресе АПВ-16 мен АПВ-18, жатыр мойны жасушаларында өзгерістер туғызып, уақыт өте келе қатерлі ісікке ұласуы ықтимал.
Сол себепті мамандар вакцинацияны жатыр мойны обырының алдын алудағы ең сенімді әрі тиімді құрал деп санайды.
Дәрігер пікірі: вакцинадан қорқуға негіз жоқ
Medsupport.kz жобасының жетекшісі, дәрігер Ботагөз Қаукенова вакцинацияның маңызын жеке тәжірибесімен де дәлелдейді. Оның айтуынша, АПВ-ға қарсы екпені ересек жаста да салдыруға болады. Оның сөзінше, егер мүмкіндік болса, тоғызвалентті вакцинаны таңдаған жөн, себебі ол вирус штаммдарының кең спектрінен қорғайды.
ДДСҰ иммундау бағдарламасының ұлттық үйлестірушісі Қанат Суханбердиев те вакцинацияның ересектер үшін де өзектілігін атап өтеді. Оның айтуынша, егер адам вируспен әлі жұқпаған болса, вакцина толық қорғаныс береді. Ал вирус ағзада бар болған жағдайда да басқа қауіпті штаммдардан сақтайды.
Қазақстанда вакцинация қалай жүзеге асуда?
2024 жылдың қыркүйегінен бастап елімізде АПВ-ға қарсы вакцинация белсенді түрде жүргізіле бастады. Осы уақытқа дейін 300 мыңға жуық доза егілген. Оның ішінде 183 мың қыз алғашқы дозаны алса, 113 мыңы екінші дозаны қабылдаған.
Аймақтар арасындағы қамту деңгейі біркелкі емес. Түркістан, Шымкент және Алматы облысында вакцинация қарқынды жүргізілсе, Батыс Қазақстан, Атырау және Қостанай облыстарында көрсеткіш төмен. Мамандар мұның негізгі себебін ақпараттың жеткіліксіздігімен, қорқыныш пен жалған мәліметтердің тез таралуымен байланыстырады.
Мифтер неге әлі де жойылмай отыр?
Денсаулық сақтау министрлігінің вакциналармен басқарылатын инфекцияларды бақылау басқармасының басшысы Нұршай Әзімбаеваның айтуынша, АПВ вакцинасына қатысты негізсіз пікірлер әлі де кездеседі. Алайда ғылыми зерттеулер бұл мифтердің ешқайсысын растамайды.
Вакцина құрамында тірі вирус жоқ, сондықтан ол жұқтыра алмайды. Бедеулікке әкеледі деген пікірдің де ғылыми дәлелі жоқ. 2013–2014 жылдары вакцина алған 17 мыңнан астам қыздың денсаулығы кейін зерттелгенде, олардың ешқайсысында қауіпті онкогендік түрлер анықталмаған. Көпшілігі дені сау балаларды дүниеге әкелген. Ерте менопауза немесе аутизммен байланысы туралы да ғылыми дерек жоқ.
Неліктен алдын алу шешуші рөл атқарады?
Жатыр мойны обыры кеш анықталған жағдайда емдеу өте ауыр салдарға әкелуі мүмкін. Мұндай кезде жатыр мойнын немесе жатырды толық алып тастау, сәулелік және химиялық терапия жүргізу қажет болады. Бұл ем түрлері әйелдің бала туу қабілетін толықтай жоюы ықтимал. Сондықтан вакцинация фертильділікті сақтаудың ең тиімді жолы болып саналады.
Әлемдік тәжірибе не көрсетеді?
АПВ вакцинациясын ерте енгізген елдерде соңғы он жылда жатыр мойны обыры айтарлықтай азайған. Англияда бұл көрсеткіш 87 пайызға дейін төмендесе, Австралияда ауру «жойылуға жақын» дерт ретінде бағаланып отыр. Скандинавия елдерінде жасөспірімдер арасында қауіпті АПВ штаммдарының таралуы 90 пайызға қысқарған. Қазақстан да осындай нәтижеге қол жеткізе алады.
Алдағы міндеттер қандай?
Мамандар вакцинацияны мектеп деңгейінде кеңейтіп, өңірлерде ақпараттық топтар құруды, ата-аналармен жүйелі түсіндіру жұмыстарын жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар онкологиялық скринингтің қолжетімділігін арттырып, екпе алған қыздарды ұзақ мерзімді бақылау базасын қалыптастыру маңызды.
Қорытынды біреу: қатерлі дертті емдеуден гөрі оның алдын алу әлдеқайда тиімді. АПВ вакцинасы – соның айқын дәлелі. Ол қауіпсіз, бедеулікке әкелмейді, қатерлі ісіктің алдын алады және әйелдердің өмір сапасын сақтауға мүмкіндік береді. Ең бастысы – қоғамдағы ақпараттың тазалығы, халықтың сенімі және әр әйелдің өз денсаулығына жауапкершілікпен қарауы.
