Атмосфера ауасының ластануы әлем елдеріндегідей, Қазақстанда да халықтың аурушаңдығы мен өлім-жітіміне қауіп төндіріп отырған негізгі факторлардың бірі болып отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы таратқан деректерге сүйенсек, ауаның ластануынан жыл сайын әлем бойынша жеті миллион адам көз жұмады, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығы таратқан мәліметке сәйкес, ауаның газбен ластануы тудырған ауруларды емдеуге жылына 1 триллион доллар қаржы жұмсалады.
Елімізде де өзге мемлекеттік органдар және ведомстволар секілді санитарлық-эпидемиологиялық қызмет елді мекендердегі ауаның сапасын жақсарту мәселесіне басымдық беріп келеді.
Айта кететін жайт, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет зертханалары 2024 жылдың 9 айында атмосфералық ауаның 477 мыңнан астам сынамасын іріктеп алып, санитарлық-химиялық көрсеткіштерге зерттеді, оның ішінде рұқсат етілген шекті концентрациядан асып, 7149 сынама немесе 1,5% анықталды. Орташа республикалық көрсеткіштерден жоғары Алматы, Астана қалаларының және Абай облысының атмосфералық ауасындағы ластаушы заттардың рұқсат етілген шекті концентрациядан асып кетуі байқалды.
Ал "Қазгидромет" РМК мен ресми медициналық статистикасы тұрғысында ауаның ластану деңгейінің халық арасындағы әсіресе тыныс алу ағзаларының ауруларына шалдығу көрсеткіштері тұрғысындағы салдарлық-себептік байланысын талданады.
Мәселен, Астана, Алматы, Өскемен, Ақтөбе, Семей, Ақтау сынды зерттеу жүргізілген өңірлерде тәуекелдерді бағалау әдістемесі мен математикалық статистика әдістеріне сәйкес өлшенген бөлшектердің (шаңның), РМ2,5, РМ10 ұсақ дисперсті қатты бөлшектердің, күкірт диоксидінің, көміртегі оксидінің, азот диоксидінің жоғары концентрациясының әсер ету қаупі жоғары, азот оксиді, озон аурушаңдықтың өсуіне және, ең алдымен, тыныс алу органдары ауруларының жаңадан анықталған жағдайларының санына тең. Бұл заттардың барлығы елді мекендердің атмосфералық ауасының ластануына негізгі үлес қосады және адам денсаулығына елеулі әсер етеді.
Ауаның ластануы адам денсаулығына ең үлкен экологиялық қауіптердің бірі болып саналады. Ауаның ластану деңгейін төмендету шаралары арқылы елдер инсульт, жүрек-қантамырлары аурулары, өкпе обыры және созылмалы немесе жедел респираторлық аурулар, соның ішінде демікпе сияқты аурулардың ауыртпалығын азайта алады.
2019 жылы әлем халқының 99 пайызы ауаның ластану деңгейі ДДСҰ-ның ауа сапасы жөніндегі ұсыныстарында белгіленген мәндерден асатын аудандарда тұрғаны белгілі болды.
Қоршаған ауаның және тұрғын үй ішіндегі ауаның ластануының жиынтық әсері жылына 6,7 миллион адамның мезгілсіз өлімінің факторы болып саналады.
2019 жылы атмосфералық ауаның (ішкі ауаның) ластануы бүкіл әлем бойынша 4,2 миллион адамның мезгілсіз өліміне себеп болды деп есептеледі. * Бұл мезгілсіз өлім жағдайларының шамамен 89%-ы табысы төмен немесе орташа елдерде, негізінен ДДСҰ-ның Оңтүстік-Шығыс Азия және Батыс Тынық мұхиты елдерінің аймақтарында болды. Экологиялық таза көлік түрлерін дамытуды, ғимараттардың, электр энергетикасы мен өнеркәсіптік өндірістің энергия тиімділігін арттыруды, сондай-ақ муниципалды қалдықтарды жою жүйелерін жетілдіруді ынталандыратын саясат пен инвестициялар арқылы атмосфералық ауаның ластануының негізгі көздерінің әсерін азайтуға болады. Кейбір аймақтарда үй шаруашылықтарын таза энергиямен қамтамасыз ету жүйелері қоршаған ауаның ластануын айтарлықтай азайтуға мүмкіндік береді.
Атмосфералық ауаның ластануы табысы төмен, орташа немесе жоғары елдердегі әрбір адамның денсаулығына әсер ететін маңызды экологиялық факторлардың біріне жатады.
2019 жылы қалаларда да, ауылдық жерлерде де атмосфералық ауаның (сыртқы ауаның) ластануы әлемде 4,2 миллион мезгілсіз өлімге әкелді; бұл өлім жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және онкологиялық аурулардың дамуына әкелетін ұсақ дисперсті бөлшектердің әсерінен болады. ДДСҰ 2019 жылы атмосфералық ауаның ластануынан болатын мезгілсіз өлім жағдайларының шамамен 68%-ы жүректің ишемиялық ауруы мен инсульттан, 14%-ы созылмалы обструктивті өкпе ауруынан, 14%-ы төменгі тыныс жолдарының жедел инфекцияларынан және 4%-ы өкпенің қатерлі ісігінен болған деп есептейді.
Табысы төмен немесе орташа елдердің тұрғындары атмосфералық ауаның ластануынан туындаған аурулардың пропорционалды емес ауыртпалығын көтереді: бұл аудандар жағдайлардың 89%-ын құрайды (мезгілсіз өлімнің 4,2 миллион жағдайынан). Аурудың ең үлкен ауыртпалығы ДДҰ-ның Оңтүстік-Шығыс Азия елдері мен Батыс Тынық мұхиты елдерінде байқалады. Аурулардың ауыртпалығын соңғы бағалау Ауаның ластануының жүрек-қан тамырлары ауруларының, соның ішінде өлімге әкелетін аурулардың дамуындағы үлкен рөлін көрсетеді.
Халықтың денсаулығын қорғаудың негізгі шарасы ауаның ластануымен күресу болып табылады, бұл жұқпалы емес аурулардың дамуының екінші маңызды қауіп факторы болып есептеледі. Атмосфералық ауаның ластану көздерінің көпшілігін жеке адамдар бақылай алмайды, нәтижесінде энергетика, көлік, қалдықтарды жою, қала құрылысы және ауыл шаруашылығы сияқты секторларда жергілікті, ұлттық және аймақтық директивалық органдардың шоғырландырылған әрекеттері қажет. Ауаның ластануын азайту саясатының сәтті шараларының көптеген мысалдары бар:
өнеркәсіпте: өнеркәсіптік кәсіпорындарда атмосфераға шығарындыларды азайтуға ықпал ететін таза технологияларды енгізу; қалалық және ауыл шаруашылығы қалдықтарын жою жүйелерін, соның ішінде қалдықтарды кәдеге жарату объектілерінде пайда болатын метанды жағуға балама ретінде (биогаз ретінде пайдалану үшін)ұстауды жетілдіру;
энергетикада: тамақ дайындау, жылыту және жарықтандыру үшін тұрмыста арзан энергия көздеріне қол жеткізуді қамтамасыз ету;
көлікте: энергия өндірудің экологиялық таза тәсілдеріне көшу; қалаларда жүрдек қалалық көлікті, жаяу жүргіншілер және велосипед қозғалысын, сондай-ақ қалааралық теміржол жүк және жолаушылар тасымалын басым дамыту; ауыр салмақты автомобильдер үшін неғұрлым таза дизельді қозғалтқыштарға, шығарындылары төмен автомобильдерге, сондай-ақ жанармай құюды қоса алғанда, неғұрлым таза отын түрлеріне көшу
күкірттің азаюы;
қала құрылысында: ғимараттардың энергия тиімділігін арттыру, көгалдандыру және қалалардың энергия тиімділігін арттыратын аумақты қысқарту;
электр энергетикасында: жануға негізделмеген шығарындылары төмен және жаңартылатын энергия көздерін (мысалы, күн, жел немесе гидроэнергетика) кеңінен пайдалану; жылу мен электр энергиясын біріктірілген өндіру; және таратылған энергия өндірісі (мысалы, шағын көлемді электр желілері және Күн батареяларын үйлердің шатырына орналастыру);
муниципалды және ауылшаруашылық қалдықтарын жою саласында: қалдықтарды азайту, қалдықтарды бөлу, Қалдықтарды кәдеге жарату және қайта пайдалану немесе қайта өңдеу стратегиялары, сондай-ақ биогазды өндіру үшін қалдықтарды анаэробты түрде ыдырату сияқты биологиялық қалдықтарды жоюдың жетілдірілген әдістері қатты қалдықтарды ашық жағудың мүмкін болатын арзан баламалары болып табылады, тек жағу сөзсіз және қолданылуы керек жағдайларды қоспағанда шығарындыларды қатаң бақылаумен жағу технологиялары;
Денсаулық сақтау саласында: денсаулық сақтау қызметтерін төмен көміртекті даму жолына ауыстыру тұрақты және үнемді қызмет көрсетуге, сондай-ақ пациенттердің, денсаулық сақтау қызметкерлерінің және қоғамдастықтың денсаулығына экологиялық қауіптерді азайтуға ықпал етуі мүмкін. Климатқа теріс әсер етпейтін саясат шараларын жүзеге асыра отырып, денсаулық сақтау секторы қоғамдық деңгейде көшбасшылықты көрсете алады, сондай-ақ медициналық қызмет көрсетуді жақсарта алады.
Ластаушы заттар
Тоқтатылған бөлшектер (PM) Тоқтатылған бөлшектердің концентрациясы көбінесе ауаның ластану деңгейінің жанама көрсеткіші ретінде қолданылады. Бұл ластаушы заттың әсері адам денсаулығына теріс әсер ететіндігі туралы нақты дәлелдер бар. Тоқтатылған бөлшектердің негізгі компоненттері-сульфаттар, нитраттар, аммиак, натрий хлориді, күйе, минералды шаң және су.
Көміртегі тотығы (CO) Көміртегі тотығы-бұл ағаш, бензин, көмір, табиғи газ және керосин сияқты көміртегі бар отындардың толық жанбауынан пайда болатын түссіз, иіссіз және дәмсіз улы газ.
Озон (O3) Жер бетіндегі озонды-атмосфераның жоғарғы қабатындағы озонмен шатастырмау керек-фотохимиялық түтіннің негізгі компоненттерінің бірі және күн сәулесіндегі газдармен реакция нәтижесінде пайда болады.
Азот диоксиді (NO2) NO2 – бұл әдетте көлікте және өнеркәсіпте жанармай жағу кезінде бөлінетін газ. Күкірт диоксиді (SO2) SO2-өткір иісі бар түссіз газ. Ол қазба отындарын (көмір мен мұнай) жағу немесе құрамында күкірт бар минералды кендерді балқыту арқылы түзіледі.
Ауа сапасы бойынша ұсыныстар
ДДСҰ-ның ауа сапасы жөніндегі жаһандық ұсыныстарында (гр КВ) халықтың денсаулығына қауіп төндіретін ауаны ластайтын негізгі заттардың шоғырлануының жаһандық ұсынылған шекті мәндері ұсынылған. Бұл ұсыныстар жоғары әдіснамалық сапаға ие және транспарентті және дәлелді шешім қабылдау процесінде әзірленеді. Ұсынылған концентрация мәндерінен басқа, ДДСҰ-ның ауа сапасына қатысты жаһандық ұсыныстарында адам денсаулығына байланысты артықшылықтарды көрсете отырып, жоғары концентрациядан төмен концентрация деңгейіне біртіндеп ауысу үшін аралық мақсаттар бар. Мысалы, бірінші мақсатқа жету (35 мкг/м3) жыл сайын шамамен 300 000 өлімнің алдын алады.
Ұсыныстарда сонымен қатар суспензия бөлшектерінің (PM) кейбір түрлерін, мысалы, күйе/атомдық көміртекті, өте жұқа бөлшектерді, сондай-ақ шаңды және құмды дауылдардан ауаға түсетін бөлшектерді реттеудің жақсы тәжірибесіне қатысты біліктілік мәлімдемелері бар.
Мәселенің ауырлығы мен өзектілігін мойындай отырып, ДДСҰ-ға мүше барлық мемлекеттер дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблеясының 2015 жылғы сессиясында келесі жылы тиісті жол картасымен толықтырылған WHA68.8 "Денсаулық және қоршаған орта: Ауаның ластануының денсаулыққа әсері мәселесін шешу" қарарын мақұлдады.
ДДСҰ Халықаралық денсаулық сақтау саласындағы үйлестіруші орган ретінде елдерге Қоғамдық денсаулық сақтауды саясатқа негізделген шаралар мен іс-шаралар арқылы қолдау көрсетеді. Денсаулыққа айтарлықтай ауыртпалықты және тиісті әрекеттердің көптеген ықтимал артықшылықтарын ескере отырып, ДДСҰ нақты деректерді ұсыну, институционалдық әлеуетті арттыру және ауаның ластануымен күресуде әртүрлі секторлардың күш-жігерін жұмылдыру үшін денсаулықты қорғау үшін пайдалану арқылы елдерге қолдау көрсетеді.
Ауаның ластану деңгейін төмендетуге және халықты денсаулыққа қауіп-қатерден қорғауға жәрдемдесу мақсатында ДДСҰ-ның ауа сапасы және денсаулық мәселелері жөніндегі бөлімі сабақтас үш бағыт бойынша жұмыс істейді:
1. Білімді жинақтау, нақты деректерді жинау және прогресті өлшеу.
2. Институционалдық әлеуетті арттыру және техникалық қолдау көрсету.
3. Көшбасшылық және үйлестіру. Мүше мемлекеттер мен субұлттық органдар, әдетте, Денсаулық мүддесі үшін ауа сапасын арттыруға бағытталған саясат шараларын жүзеге асыруға және мониторинг жүргізуге жауапты болады. Саясат шараларын сәтті жүзеге асыру және сенімді басқару әртүрлі мүдделі тараптар мен секторлар арасындағы әрекеттерді үйлестіруге байланысты. БҰҰ-ның басқа мекемелерімен және мемлекеттік емес құрылымдармен ынтымақтастықтың маңызы зор және ол ДДСҰ-ның синергизмді және жергілікті жерлерде барынша әсер етуді қамтамасыз ету жөніндегі жұмысына интеграцияланған.
