Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Қазіргі таңда терроризм мен экстремизм қазіргі заманның ең өзекті мәселелерінің бірі ретінде танылғаны белгілі. Олар туралы БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінен бастап өңірлік Халықаралық ұйымдарға дейінгі ең жоғары алаңдарда айтылып жатыр. Осыған орай біз ҚР ҰҒА академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы Зарема Шаукеновамен әңгімелескен едік.
«Шетелдік террорист-содырлар» феномені
Біз халықтың бір бөлігінің радикалды идеологияны қабылдауы зорлық-зомбылықтың өсуіне, Орталық Азия өңірінде «шетелдік террорист-содырлар» феноменінің таралуына алып келетінін көріп отырмыз, олардың саны бойынша, өкінішке қарай, таяуда ғана әлемдік көшбасшылардың бірі болдық: ыстық нүктелерге, әртүрлі есептеулер бойынша, өңір мемлекеттерінің 5 мыңнан 10 мыңға дейін азаматы шықты, - деді Шаукенова.
Оның айтуынша, Таяу Шығыстағы ИШИМ-ді жеңгеннен кейін антитеррорлық коалиция күштері жаңа қауіп төндірді: соғыс тәжірибесі бар және сонымен бірге радикалды көзқарастармен бөлісетін аймақ азаматтарының оралуы.
Қазақстан бұл сын-қатерді барабар бағалай отырып, өз уақытында алдын алу шараларын қабылдай бастады: елде радикалды идеологиядан зардап шеккендер үшін оңалту орталықтары жұмыс істеп жатыр. 2019 жылғы қаңтар айының басында Сириядағы ұрыс қимылдары аймағынан елге 47 қазақстандық қайтарылған кезде біздің дипломатия мен арнайы қызметтердің үлкен жетістігі «Жусан» операциясы болды. Экстремизм, терроризм мәні бойынша күрделі құбылыстар бола отырып, ерте ме, кеш пе, рұқсат етілу шегі жойылатын нүктеге жетіп, бұрын болжанбаған фантасмагориялық оқиғаларды тудырады, - деді ол.
Зарема Шаукенова атап өткендей, мінез-құлықтың ерекше тәсілі ретінде терроризм мен экстремизм белгілі бір экстремистік мақсаттармен туындаған агрессивті, зорлық-зомбылық әрекеттерімен сипатталады, олар экстремистің көзқарасы бойынша қалаусыз, дұрыс емес, қолданыстағы қоғамды жоюға бағытталған, демек, адамдарды, институттарды жойып, оларды бейнелейтін, оның мұраттарына сәйкес келетін «дұрыс», «әділ» қоғам құру.
Біз өз еліміздегі зорлық-зомбылық әрекеттерінің куәсі болдық – жасалған лаңкестік актілер өздерінің қатыгездігімен, бұзақылығымен, адамгершілікке жатпайтындығымен таң қалдыруда. Қазіргі уақытта экстремизм ұғымы 2001 жылы Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы, Тәжікстан Республикасы және Өзбекстан Республикасы қол қойған терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясында ғана ресми түрде тіркелген, - дейді ол.
Әлеуметтану ғылымдарының докторы Орталық Азия елдері мен Ресей үшін «ортақ белгі» болып табылатын құжат туралы да айтты.
Осы құжатқа сәйкес экстремизм «билікті күшпен басып алуға немесе билікті күшпен ұстап тұруға, сондай-ақ мемлекеттің конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікке зорлық-зомбылық жасауға, оның ішінде жоғарыда аталған мақсаттарда заңсыз қарулы топтарды ұйымдастыруға немесе оларға қатысуға бағытталған және тараптардың ұлттық заңнамасына сәйкес қылмыстық жолмен қудаланатын қандай да бір әрекет» деп түсіндіріледі, - деді Шаукенова.
Экстремизмге қарсы іс-қимыл
Ол атағандай, іс жүзінде елдердің әрқайсысында экстремизмге қарсы іс-қимыл бар.
Іс жүзінде біздің мемлекеттеріміздің әрқайсысында экстремизмге қарсы іс-қимыл және оның алдын алу бойынша стратегия қалыптастырылған: мысалы, Қазақстанда бұл 2018-2022 жылдарға арналған Діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі екінші мемлекеттік бағдарлама. Бізде, біздің көршілерімізде және жақын серіктестерімізде радикалдану траекториялары, қоғамның экстремистік идеологиядан қорғалу дәрежесі туралы айтарлықтай білім базасы жинақталған, - деді ол.
Шаукенова атап өткендей, терроризм жаһандық және өңірлік қауіпсіздік үшін елеулі қауіпке айналып, қарсы іс-қимыл шараларының барабар жүйесін құру жолдарын іздеу проблемасын қойды.
Табиғаты, қозғаушы күштері, мақсаттары мен нысандары бойынша алуан түрлілікке байланысты терроризм әлемнің әртүрлі аймақтарында әр түрлі көрінеді, сондықтан жалпы ғана емес, сонымен қатар сараланған тәсілдерді де қажет етеді. Қазақстанда терроризмге қарсы іс-қимылдың мақсаты жеке адамды, қоғамды және мемлекетті қорғау, осыған байланысты қоғам мен мемлекеттің террористік қауіп-қатерлерден қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларының жүйесі жетілдірілуде, террористік ұйымдарды анықтауда және олардың қызметін тоқтатуда белгілі бір тәжірибе жинақталды; терроризм мен экстремизмнің алғышарттарын анықтау және олардың жолын кесу үшін заңнамалық және ұйымдастырушылық базаны құру және жетілдіру бойынша айтарлықтай жұмыс жүргізілді, - деді ол.
Спикердің айтуынша, күш өрісіндегі террористік қауіп-қатерлерге қарсы күрестің сөзсіз шарты терроризм қаупіне жауаптың ымырасыздығы, шешімділігі және қатаңдығы болып табылады.
Қазақстанда қабылданған қылмыстық-құқықтық доктринаны және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының парадигмасын негізге ала отырып, қылмыстық заң арқылы тыйым салуға және жазалауға іс-әрекеттердің өздері ғана жатады, ал идеология мен сана-сезімнің жай-күйі (қандай да бір дәрежеде) іс-әрекеттің себептері немесе мақсаттары ретінде ғана көрініс табуы мүмкін. Алайда бұл кез келген қылмыстық әрекетті экстремистік әрекетке «айналдыра» алатын адамның іс-әрекетке итермелеу жүйесі ретінде кең мағынада түсінілетін тиісті мотивтер мен мақсаттар, - деді ол.
Тәжірибе көрсеткендей, қылмыстық репрессияның өзі терроризм феноменіне айтарлықтай әсер ете алмайды, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғауды қамтамасыз ете алмайды.
Қылмыстық заңнаманы қатаңдату жөніндегі ұсыныстарды іске асыру, әдетте, әлеуметтік ортаны, әлеуметтік саясатты өзгертпестен, ұлттың рухани және адамгершілік денсаулығын жақсарту жөніндегі шараларсыз, теориялық зерттеулерді ұйымдастырусыз және теориялық зерттеулерді және экстремизм мен терроризмнің қатерлерін еңсеру мен бұғаттауда конфликтологиялықтан келісу парадигмасына көшуге бағытталған қолданбалы практикаларды іске асырусыз күтілетін нәтижелер бермейді, - деді Шаукенова.
Кешенді бағдарламаны әзірлеу
Оның айтуынша, әртүрлі институттар жүзеге асыратын алдын-алу қызметі маңызды.
Сондықтан Қазақстанда терроризмге қарсы іс-қимылдың саяси, әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, идеологиялық, білім беру, дінтану және басқа да аспектілерін қамтитын кешенді бағдарламаны әзірлеу және іске асыру өзекті. Қазақстанның мектептерінде, колледждерінде және жоғары оқу орындарында «терроризмге қарсы іс-қимыл негіздері» пәнін оқытуды енгізу ықтимал және бұл уақтылы шешімдердің бірі болуы мүмкін. Сонымен бірге оқу-әдістемелік базаны құру және білікті педагогтарды әдістемелік тұрғыдан оқыту қажет. Түрлі типтегі және ауқымдағы террористік әсер ету қаупінің артуы жағдайында террористік қатерлердің ықтимал жүзеге асуын ескере отырып, барлық мамандар мен басшыларды практикалық іс-әрекетке дайындау қажеттілігі өткір болды, - деді ол.
Шаукенованың айтуынша, өскелең ұрпақты діни, ұлттық, этникалық дәстүрлердің алуан түрлілігін тану және құрметтеу рухында тәрбиелеу, басқа адамдардың құқықтарын бұзбай өз құқықтары мен міндеттерін іске асыруға ұмтылу мифтер мен наным-сенімдердің жойылуына, жанжалдарды шешудің заңды тәсілдерін пайдалану әдетін қалыптастыруға ықпал етеді.
Алайда мұндай қызмет келесі проблемалар шешілмегенде қажетті нәтиже бермейді: кәмелетке толмағандардың қадағалаусыздығы, олардың әлеуметтік бұзылуы; жалпы халықтың маргинализациясы; квази-діни, діни-бүркеніш, ал мәні бойынша – террористік қызметке қатысқан адамдарды психологиялық оңалтудың тиімді жүйесінің болмауы; мектепте дінтану білімін, сондай-ақ мамандандырылған оқу мекемелерінде діни білім беруді, оңалту ұйымдарында діни ағартуды жүзеге асыруға қабілетті кәсіби кадрлардың тапшылығы, - деді ғалым.
Кәмелетке толмағандар мен жастардың бос уақытын ұйымдастыру, жұмысқа орналасуға көмектесу, қолайсыз отбасыларды әлеуметтік қолдау сияқты жағдайлар - дәлелді экстремизмнің қылмыстық көріністерін ерте алдын алу жөніндегі қызметтің ажырамас бөлігі.
Қазақстанға адам капиталын дамытуға заманауи көзқарас, жеке тұлғалық жетілген, әлеуметтік ұтқыр және құзыретті, сан алуандық пен бәсекелестік жағдайында өмірлік стратегияларды құра алатын, өзіне және басқаларға қатысты өз бетінше және жауапкершілікпен шешім қабылдай алатын ұрпақтардың тиімді қалыптасуы қажет екені анық. Бүгінгі таңда объективті және субъективті сипаттағы бірқатар жағдайлар мен факторлар, әлеуметтік-экономикалық және идеологиялық жағдайлар қоғамды біріктірудің тәсілі ретінде күшті ғылыми негізделген саяси идеологияны жүзеге асыруды міндеттейді. Азаматтардың жаппай санасына, әлеуметтік көңіл күйіне басқару мен ықпал етудің пәрменді тетіктері үшін зерттеудің қазіргі заманғы әдістері мен технологиялары негізінде мамандандырылған жүйелі зерделеу, менталдық үдерістерге мониторинг жүргізу қажет. Қоғамда азаматтық топтасудың бұзылуына және билік институтына деген сенімнің әлсіреуіне алып келетін наразылықтың ықтимал наразылық көріністеріне алдын ала ден қою тетіктері әрекет етуге тиіс, - деді Зарема Шаукенова.
