Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан білім саласында айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, орта білім, жоғары білім беру саласында түрлі реформалар болып, білім алушылар үшін барынша тиімді жағдай жасалды. Одан бөлек, педагогтардың да мәртебесі назардан тыс қалмады.
Тәуелсіздік жылдары білім саласында қандай өзгерістер болғанын бір шолып шығалық.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарының желісі 8 881-ден 10 650-ге дейін ұлғайды, ал балалар саны 885 033-ті құрады.
Соңғы 20 жылда мемлекеттік қолдаудың арқасында жекеменшік балабақшалар саны 28 есеге (162-ден 4 608 дейін) өсті.
Соңғы 15 жылда 3 жастан 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамту 3 еседен астам өсті. Толық қамтуға 12 облыс (Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстары, Шымкент қаласы) қол жеткізді.
1991 жылы 1-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен қамту 46,6%-ды құрады. Қазақстан Тәуелсіздігінің алғашқы жылдарындағы мектепке дейінгі ұйымдарды мәжбүрлеп оңтайландыру 1999 жылы 10,2%-ға қамтудың қысқаруына әкелді. 2020 жылы 1991 жылғы көрсеткіш 1,5 есеге артығымен орындалып, 81,6%-ды құрады.
1991 жылдан бастап балабақшаның көпшілігі жабылды. Мектепке дейінгі тәрбиемен қамтылған балалардың саны 1996 жылы 20%-ға, 2000 жылы 10%-ға дейін төмендеді. 1995-1999 жылдары балалардың басым көпшілігі білім мен дағдының қажетті деңгейіне жете алмай мектепке түсе бастады.
Балаларды міндетті мектепалды даярлық еліміздің білім беру саясатының басты жетістіктерінің біріне айналды. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде баланың мектепке дейінгі білім алу құқығын заңнамалық тұрғыдан бекіткен жалғыз мемлекет. Соның нәтижесінде 1999 жылы елімізде алғаш рет 5-6 жас аралығындағы 130 мыңнан астам бала контингенті бар 6,5 мыңнан астам бір жылдық мектепалды даярлық сыныптары ашылды. 2014-2015 жылдары мектепке дейінгі тәрбиемен жаппай қамтуға қол жеткізілді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында мектепке дейінгі мекемелер желісінің қысқаруы еліміздің кадрлық әлеуетіне әсер етті. Алғашқы онжылдықта мұғалімдер саны 6,3 есеге қысқарды. 1999 жылы тіркелген мұғалімдердің ең аз саны 14 370 болды. Желінің кейінгі өсуі мұғалімдер контингентін 2005 жылы 1,3 есеге, 2010 жылы – 3 есеге, 2020 жылы – 6,5 еседен астамға (95 860) ұлғайтты.
Кадрлардың білім деңгейінің көрсеткіштері де оң динамика көрсетіп отыр. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту факультеттерінің, сондай-ақ жеделдетілген оқыту курстарының кеңінен ашылуы олардың білім деңгейінің артуына ықпал етті. Тәуелсіздіктің 30 жылында жоғары білімді мұғалімдердің үлесі үш есе өсті (1991 жылы 20 500-ден 2020 жылы 62 082-ге дейін), техникалық және кәсіптік білімі 2,5 есеге дерлік қысқарды (1991 жылы 72 200-ден 320 202-ге дейін).
Орта білім
Тәуелсіздік алғаннан бері мектептердің жалпы желісі 19%-ға, 1991 жылғы 8 841-ден 2020 жылы 7 440-қа дейін қысқарды. Мектеп желісі негізінен шағын жинақты мектептердің жабылуына байланысты қысқарды.
Мектеп оқушыларының контингенті 1991 жылғымен салыстырғанда 2020 жылы 7,9%-ға азайды. Бұл сыртқы және ішкі көші-қон, 90-жылдардың басындағы демографиялық құлдыраумен байланысты. Бұл ретте студенттер контингенті соңғы 5 жылда 682 мың адамға (24%) өсті.
PISA, TIMSS, PIRLS салыстырмалы халықаралық зерттеулер қазақстандық студенттердің оқу жетістіктерінің тәуелсіз халықаралық бағасын алуға мүмкіндік берді.
2008 жылы Зияткерлік мектептерді құру жобасы басталды. Бүгінгі таңда 21 НЗМ желісі еліміздің әр аймағында озық білім беру бағдарламаларын сәтті жүзеге асырып келеді.
Мектеп оқушыларының 100 пайызы жаңартылған мазмұн бойынша білім алады.
Дарынды балаларды анықтауға және оқытуға көмектесетін жүйелі шаралар жүзеге асырылып жатыр. Жылдан жылға халықаралық деңгейдегі зияткерлік іс-шараларда студенттеріміздің жеңіп алған жүлделерінің саны артып келеді (2002 жылы – 32, 2020 жылы – 658).
Қазақстан Республикасының Білім және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде гуманитарлық пәндерді, оның ішінде «Қазақ тілі» және «Қазақ әдебиеті» пәндеріне басымдық берілді, аймақтарда «Абай мектептері» мектеп-интернаттары ашылды. «Абай мектептері» мектептерінің желісі бойынша үлгілік оқу жоспарлары әзірленді және бекітілді.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым жүйесінде білім сапасын, мұғалімдердің әлеуметтік жағдайын және педагогикалық қызметтің беделін арттыруға бағытталған ауқымды өзгерістер болды.
Педагогтар
Республикада педагогикалық кадрлардың саны 347 мың адамды құрайды, бұл 1991 жылмен салыстырғанда (+76 882 адам) айтарлықтай жоғары.
2019 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Педагог мәртебесі туралы» заңын іс жүзінде жүзеге асыру басталды. Нормативтік-құқықтық акт педагог мәртебесін, олардың құқықтарын, әлеуметтік кепілдіктерін, педагогтардың міндеттері мен жауапкершілігін қамтамасыз етті.
«Педагогтардың цифрлық құзыреттіліктеріне қойылатын талаптар бойынша әдістемелік ұсынымдарды бекіту туралы» Білім және ғылым министрлігінің 2020 жылғы 4 тамыздағы № 330 бұйрығы қабылданды. Бұл әдістемелік ұсынымдар кәсіби қызметте сандық технологияларды қолданудағы мұғалімдердің цифрлық құзыреттілігіне, кәсіби ізденіс дағдыларына ие болуына, цифрлық білім беру ресурстарын құру мен пайдалануына, цифрлық құралдар мен оқыту нәтижелерін бағалау стратегияларына ие болу талаптарын қамтиды.
2021 жылдың қаңтарынан бастап мұғалімдердің жалақысы 25%-ға өсті.
Мұғалімдердің есеп беруі қысқартылды, Ұлттық біліктілікті тапсырудың электронды форматы енгізілді. Алғаш рет аттестациялау енгізілді:
- мектепке дейінгі, қосымша және техникалық кәсіптік білім беру педагогтары, әдіскерлер (үстемеақы 30%-дан 50%-ға дейін);
- білім беру ұйымдарының басшылары мен басшының орынбасарлары (қосымша төлем 30%-дан 100%-ға дейін).
2016 жылдан бастап курстардың бекітілген білім беру бағдарламалары бойынша «Химия», «Физика», «Информатика», «Биология» пәндерінің мұғалімдеріне ағылшын тілінде біліктілікті арттыру курстары ұйымдастырылды.
2017 жылдан бастап жеке пәндерді (физика, химия, биология, информатика) ағылшын тілінде оқыту басталды. Оқыту оқушылардың өтініші бойынша және ата-аналардың пікірін ескере отырып, мұғалімдердің дайындығы бойынша мектептің педагогикалық кеңесінің шешімі негізінде жүргізіледі.
2018 жылдан бастап мектеп түлектеріне алғаш рет ағылшын тілінде тестілеуден өту мүмкіндігі берілді. 2020 жылы 250 түлек ҰБТ-ны ағылшын тілінде тапсырды.
2020 жылы 500-ден астам мұғалім IELTS сертификаттау емтихандарын тапсырды, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 20%-ға өсті. Мұғалімдер Coursera, Udemy, EdX әлемдік платформаларындағы онлайн оқыту курстарына белсенді қатысады, цифрлық сауаттылық құралдарын және CLIL әдістерін белсенді түрде қолдана бастады. Сәйкесінше, ағылшын тілінде оқыту сапасы да жақсарды.
Техникалық және кәсіптік білім беру
Қазіргі уақытта техникалық және кәсіптік білім (ТжКБ) жүйесінде 770 колледж жұмыс істейді, 1991 жылмен салыстырғанда желі 77-ке (693) өсті.
2020 жылдың 1 қыркүйегінде колледждердің контингенті 481,2 мың адамды құрады (1991 жылы 464 мың адам). Студенттер контингенті 17,2 мың адамға өсті.
Тәуелсіздік жылдарында ТжКБ 3,5 миллионнан астам кадр дайындады.
2017 жылдан бастап «Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім беру» жобасын іске асыру жалғасып жатыр. Бұл 300 мыңға жуық адамды оқуға қабылдауға мүмкіндік берді.
Нәтижесінде мемлекеттік тапсырыс бойынша студенттердің үлесі 2016 жылмен салыстырғанда 16%-ға дейін өсті және бүгінгі күні ол 66%-ды құрайды, мұнда NEET санатындағы жастардың үлесі 9,5%-дан 7,3%-ға дейін төмендеді.
«Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы аясында 2014 жылдан бастап «Мәңгілік ел жастары – индустрия!» (Серпін) жобасы жүзеге асырылып жатыр. Жобаны іске асырудың басынан бері ТжКБ ұйымдарында 3 210 адам оқуды аяқтады.
Жұмысшы мамандықтарында оқитын студенттердің шәкіртақысы 2019 жылдың 1 қыркүйегінен бастап 30%-ға (16 769 теңгеден 21 787 теңгеге) және 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап орта буын мамандықтары бойынша оқитын студенттердің шәкіртақысы 25%-ға 16 769 теңгеден (20 948 теңгеге дейін) ұлғайтылды. Бұл, әсіресе, студенттердің жалпы санының 60%-дан астамын құрайтын әлеуметтік осал отбасылардан шыққан студенттер үшін үлкен қолдау.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім
Қазіргі уақытта Қазақстанда 124 жоғары оқу орны жұмыс істейді: ұлттық – 11, мемлекеттік – 29, азаматтық емес – 14, ДББҰ – 1, халықаралық – 1, акционерленген – 16, жеке меншік – 52 (1991 жылы – 61 ЖОО).
Тәуелсіздік жылдарында 3,4 млн жоғары білімді кадрлар даярланды. Егер 1991 жылы жоғары білімі бар мамандарды шығару 42,2 мың адамды құраса, 2021 жылы 159,8 мың адамды құрады.
Профессор-оқытушылар құрамының сапалық құрамы өзгерді (1999 ж. ЖОО-да профессорлық-оқытушылық құрамның дәрежесі 24%, 2021 жылы - 52,5%).
Жоғары оқу орындарының академиялық және басқарушылық дербестігін кеңейту туралы заң қабылданды.
2010 жылдан бастап Қазақстан Болон процесінің мүшесі болды.
Кадрларды даярлаудың үш сатылы моделіне көшу жүзеге асырылды: бакалавриат – магистратура – докторантура.
Отандық жоғары білім беру жүйесінің сапасы мен тартымдылығының маңызды көрсеткіші - оның интернационалдану дәрежесі. Шетелдік студенттер саны 3 жылда өсті (2010 жылы – 10 361 адам, 2016 жылы – 12 837 адам, 2019 жылы – 39 558 адам, 2020 жылы – 28 169 адам, 2021 жылдың I жартыжылдығы – 28 968 (4,8%)).
QS халықаралық рейтингінде әлемдегі ең үздік университеттер рейтингінде қазақстандық университеттердің саны 14-ке жетті. Times Higher Education рейтингіне алғаш рет қазақстандық екі университет (2019 жылы – 2 университет, 2020 жылы – 3 университет) енді.
2011 жылдан бастап студенттердің академиялық ұтқырлығы бағдарламасы жүзеге асырылуда. Үздік шетелдік жоғары оқу орындарында 18 мыңға жуық студент білім алды (2011 жылы – 350 адам, 2019 жылы – 603 адам, 2020 жылы – 1300 адам). Университеттер 300-ге жуық бірлескен білім беру бағдарламалары мен қос дипломдық бағдарламаларды жүзеге асыруда. 2019 жылдан бастап стипендиялық бағдарлама аясында шетелдіктерге гранттар беріледі. 2019 жылы 160 грант, 2021 жылы 550 грант бөлінді. 2016 жылдан бастап 106 шетелдік топ-менеджерлер мен 861 шетелдік ғалымдар тартылды (2016 ж. – 11, 2019 ж. – 22 шетелдік топ-менеджерлер, 2016 ж. – 283, 2019 ж. – 260 адам).
2005 жылдан бастап жыл сайын университеттің 200 үздік оқытушысы ғылыми зерттеулері үшін «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» грантын алады. 2020 жылы алғаш рет электронды форматта «Үздік ЖОО оқытушысы» байқауы өтті.
2019 жылдан бастап қайталама ҰБТ (жылына 4 рет) енгізілді, бұл 2021 жылы 101,6 мың мектеп түлегін ЖОО-ға қабылдауға мүмкіндік берді. Жоғары оқу орындарына шартты түрде қабылдау тәжірибесі бірінші академиялық кезеңнің соңына дейін жалғасады. Жоғары оқу орындарына 6,7 мыңнан астам адам қабылданды (2019 жылы – 3 мың адам, 2020 жылы – 6 619 адам).
Алғаш рет 2021 жылы мемлекеттік білім грантын тағайындау конкурсына қатысу үшін ҰБТ-ны екі рет тапсыру мүмкіндігі берілді.
2020 жылдан бастап халықаралық сертификаттары (IELTS, TOEFL) бар тұлғалар шет тілі бойынша ҰБТ блогын тапсырудан босатылды.
ТжКБ түлектері ақылы білім алу үшін оқу профиліне қабылданған кезде ҰБТ тапсырудан босатылады. Мұндай студенттерді қабылдау контингенті 34 138 адамды құрады. (2019 жылы – 11 819 адам).
ҰБТ электронды сертификаты мен білім грантын тағайындау туралы электронды сертификат енгізілді.
Алғаш рет жоғары оқу орындарына түсу кезінде талапкерлерге құжаттарды онлайн тапсыру мүмкіндігі беріліп отыр.
Тыйым салынған заттарды пайдалану фактілері анықталған жағдайда ҰБТ және білім грантын тағайындау конкурсының нәтижелерін жою тәртібі енгізілді.
Мұғалімдердің біліктілігін арттыруға үміткерлерді сапалы іріктеу үшін ҰБТ-ның шекті балы 60-тан 75 балға дейін көтерілді.
Сондай-ақ алғаш рет 2020 жылы магистратураға, 2021 жылы докторантураға түсу үшін компьютерлік форматта тестілеу жүргізілді.
Қазақстандық азаматтарды шетелдік жоғары оқу орындарына ауыстыру кезінде ҰБТ тапсыру талабы алынып тасталды (2019 жылы – 10 367 адам, 2020 жылы – 5 646 адам, 2021 жылы – 11 896 адам).
2020 жылы қазақ тілінде білім алатын студенттер саны 373 971 адамды құрады.
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрларды даярлауға мемлекеттік білім беру тапсырысының көлемі ұлғаюда (2000 жылы мемлекеттік тапсырыс көлемі 12 860 орын, 2021 жылы – 71 714 орын, бакалавриат – 56 561, магистратура – 13 263 орынды құрады, докторантура – 1890).
2020 жылдың 1 қыркүйегінен бастап бакалавриат бағдарламасы бойынша мемлекеттік білім беру тапсырысының құны 342,9-дан 955 мың теңгеге, ұлттық жоғары оқу орындарында 635,8-ден 1 миллион 82 мың теңгеге, докторантура бойынша 1 миллион 307 мың теңгеден 1 млн 900 мың теңгеге дейін ұлғайтылды.
2017 жылдан бастап жергілікті атқарушы органдардың гранттар бөлу нормасы заңнамалық деңгейде бекітілді.
2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап шәкіртақы 25%-ға ұлғайтылды және каникул кезеңінде жылына екі рет 4 АЕК (11 112 теңге) көлемінде жол жүру өтемақы беріледі.
Шәкіртақы мөлшері студенттер үшін – 31 243 теңгеге, педагогикалық бағытта – 50 400 теңгеге, магистранттар үшін – 76 950 теңгеге, докторанттар үшін – 172 500 теңгеге дейін ұлғайтылды. (2015 жылы – 16 759 теңге, магистранттар – 42 824 теңге, докторанттар – 65 599 теңге).
Жоғары оқу орындарының профессорлық-оқытушылық құрамының жалақысы 160,7 мың теңгеден 350 мың теңгеге, ұлттық жоғары оқу орындарында 228,8 мың теңгеден 400 мың теңгеге көтерілді.
Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов атап өткендей, еліміздің қол жеткізген барлық жетістігі Тәуелсіздігіміздің арқасында. Егемендік алған жылдан бастап Қазақстан өзіндік білім беру жүйесін қалыптастырды. Қазіргі күні Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың қолдауымен білім саласын әрі қарай дамыту үшін жаңа бастамалар іске асырылып жатыр.
