Көкшетау, BAQ.KZ тілшісі. Көкшетаудың іргесіндегі Красный яр ауылы маңындағы Ботай мәдениеті қонысындағы қазба жұмыстарына ғалымдармен бірге ақмолалық оқушылар мен студенттер де қатысуда.
Облыстық балалар мен жасөспірімдер туризмі, өлкетану және экология орталығы «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында облыстық тарихи-өлкетану мұражайы және білім бөлімімен бірлесіп археологиялық бағыт бойынша жұмыс жүргізуде.
Экспедицияларға археологиялық және өлкетану үйірмелерінің 5-11 сынып оқушылары қатыса алады. Қазір ғалымдарға Зеренді және Жақсы аудандарынан 25-ке жуық жас археологтар көмектесуде. Олардың кейбіреулері үшін бұл болашақ ғылыми жұмыстың негізі болады. Бірақ балаларға арналған археологиялық экспедиция тек қазба жұмыстары ғана емес. Олар үшін облыстық мұражайда экскурсиялар өткізіледі, «Ботай-Бурабай» мұражай кешеніне саяхат, арнайы демалыстар ұйымдастырылады. Әр ауысым 15 күнге созылады, археологиялық жұмыстар 1,5-2 айға жоспарланған, яғни жас өлкетанушылар үшін 3-4 маусым ұйымдастырылады, онда өлке тарихын зерттеп жүрген жүздеген ұл-қыздар қамтылады, – деп түсіндірді облыстық балалар мен жасөспірімдер туризмі, өлкетану және экология орталығының директоры Арман Өмірзақов.
Мұражайдың аға ғылыми қызметкері Гүлайым Ағыбаеваның айтуынша, «Красный яр қонысындағы Ботай мәдениетін археологиялық зерттеу» ғылыми-зерттеу жобасы шеңберінде Көкшетаудан 10 шақырым қашықтықта орналасқан Красный Яр-I энеолит қонысының аумағында қазба жұмыстарын жүргізу туралы шешім қабылданды.
Ескерткішті 2000 жылы бірлескен Қазақстан-Америка экспедициясы зерттеген. Оның нәтижелері өте сәтті болып табылады: қоныстың көлемі 210-нан 215 м-ге дейін, жалпы ауданы шамамен 38,8 шаршы метрді, қазба алаңы 336 шаршы метрді құрайды, - дейді Гүлайым Ағыбаева
Зерттеу үшін екі тұрғын үй шұңқыры таңдалды. Қазба жұмыстары басталғанға дейін планиграфиялық суретті алу үшін елді мекенде георадарлық түсірілім жүргізілді. Шөпті алып тастағаннан кейін көптеген жылқы сүйектері табылды, олардың арасында қоқыстар, нуклеус, қырғыштар, керамика фрагменттері бар. Ерекше назар аударарлық олжаға жебенің ұшы, бірнеше дартс ұштары, серифтері бар сүйек өнімі, ретушер-кескіш жатады.
Балалар үшін қазба жұмыстары археологияның қыр-сырын үйренуге, туған өлкенің тарихына үңілуге, тіпті нағыз ғылыми жаңалық ашуға жақсы мүмкіндік. Тарих пәні мұғалімдерінің және облыстық тарихи-өлкетану музейі қызметкерлерінің басшылығымен олар қазба жұмыстарын жүргізу, артефактілерді өңдеу ережелерін үйренеді.
Көкшетау маңындағы археологиялық қазба тарихы өткен ғасырдың 80-ші жылдары басталды, сол кезде жергілікті тұрғындар Красный яр маңындағы алқаптардағы жасыл шеңберлерге назар аударды. Археологтар тартылды, олар елді мекен осында орналасқан деп болжады, ал шеңберлер тұрғын үй-жайлардың пішінін көрсетеді. Алғашқы зерттеулер олардың дұрыстығын растады. Содан кейін 2000 жылғы бірлескен экспедиция зерттеу жүргізді, 20 жылдан кейін елді мекенді зерттеу қайта басталды.
Тұрғын үйлердің табылған қалдықтары б.з. д. XXIV-XX ғасырға жатады деп болжанады. 10 га алқапта 50-ге жуық тұрғын үй табылды. Ботайлықтар-алғашқы жылқы өсірушілер. Сондықтан әр секторда жылқылардың қалдықтары кездеседі. Табылған заттар арасында тастан жасалған жебелер мен найзалардың ұштары, балталар, тесілген тас дискінің бөлігі бар. Ботай мәдениетін зерттеуші, тарих ғылымдарының докторы, археология профессоры Виктор Зайберт мұндай диск түрлі мақсаттарда пайдаланылғанын: оның көмегімен олар от алып, пышақтарды қайрағанын айтады. Көшпенділердің дәстүрлі киіз үйі ерте дәуірде пайда болды деген пікір бар. Ботайлықтар жылқыны қолға үйретіп, дала бойымен қозғалуға мүмкіндік алды, олардың тұрғын үйлері дөңгелек, конус тәрізді шатырлы, киіз үйдің прототипіне айналды және мыс-тас дәуіріне жатады, – деп атап өтті мұражайдың аға ғылыми қызметкері Жасұлан Үкеев.
Қазба бірдей квадраттарға бөлінеді. Шөпті алып тастағаннан кейін негізгі жұмыс басталады. Қазба біртіндеп тереңдейді, мәдени қабаттың барлық алынған топырағы мұқият електен өтеді. Археологтар әр тасты мұқият зерттейді.
Сүйектердің жиналуы орнында тазаланады, олардың жағдайы жазылады, содан кейін жануарлардың қалдықтары мұқият алынып тасталады. Осылайша ежелгі үйдің контурлары біртіндеп пайда болады, пештің орналасқан жері анықталады. Әрбір табылған зат – артефакт-миллиметрлік қағазға жазылып, сызылған.
Кейде Ботай дәуіріндегі тұрғын үйлерде ою-өрнегі бар сүйектен немесе фалангадан жасалған құралдар кездеседі. Өкінішке орай, бұл қазба жұмыстарында мұндай олжалар әлі кездескен жоқ, бірақ сәттілік болады үміттенеміз, – дейді Жасұлан Үкеев.
Қазіргі уақытта қазба тереңдігі 40 см-ге жетеді, оны метрге дейін жеткізу жоспарлануда. Әрбір мәдени қабат зерттеліп, фото және видео түсірілімдер жүргізілгенде, зерттеулер аяқталады, үйінді жабылады. Барлық табылған заттар сақтау және одан әрі зерттелу үшін тарихи-өлкетану мұражайына тапсырылады.
Мұражай қызметкерлері бұл құралды кім қолданғанын – жауынгер немесе аңшыны екенін білу үшін жебелер мен көшірмелердің фрагменттерін ДНҚ анализіне жібереді. Микроскопиялық қан бөлшектерінен ғалымдар ежелгі ботайлықтың 40 ғасыр бұрын адамды немесе жануарды өлтіргенін анықтап қана қоймай, сонымен бірге аңның түрін анықтай алады.
Студенттер мен оқушылар таңертең және кешке үш сағат жұмыс істейді. Олар үшін төрт мезгіл тамақтану, мәдени бағдарлама ұйымдастырылған.
Қайсар Айдар Жақсы ауданы Запорожье ауылының №1 орта мектебінің 8 сыныбына оқиды. Қазба жұмыстарына алғаш рет қатысуда. Археологияға деген құштарлық теледидарда экспедициялардың бірінің қызықты олжаларын көрсеткен кезде басталған.
Біздің мектепте «Номад» археологиялық клубы бар, онда қазба жұмыстарына қатысқандар кейін жас археологтар қатарына қабылданады. Экспедиция кезінде мен 2 дана керамика мен 3 сынған жебе таптым. Басында мен бұл жай тастар деп ойладым. Бірақ мұғалімдерге жүгінгенде, олар бұл тастан ойылған жебелер екенін айтты, - дейді Қайсар Айдар.
Экспедицияның ең жас қатысушысы, 11 жастағы Данил Петренко қазба жұмыстарына келгеніне өкінбейтінін айтады.
Ерекше олжаларды іздеп құмнан сұрыптау, артефактілерді жер бөліктерінен тазарту қызықты. Жебе, найзалардың ұштары қатты минералдардан жасалған, бұл өте көп уақытты қажет ететін процесс. Әр топта 4 адам жұмыс істейді. Суретке түсіргеннен кейін сүйектерді одан да тереңірек қазып алуға болады. Досым Ринат екеуміз жебе, бірнеше сынған найза ұштарын, екі керамикалық фрагмент, жануарлардың сүйектерін таптық. Егер келесі жылы осындай экспедиция болса, мен міндетті түрде тағы келемін, - дейді Данил Петренко.
Орталықтың жоспарында тағы да көптеген қызықты жобалар бар. Олардың аясында қаланы көгалдандыру бойынша жұмыс, ауылдағы балалар үшін бір апта қалада және қалалықтар үшін ауылда бір апта демалыс ұйымдастыру көзделуде.
