Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы Зарема Шаукенова Қазақстанның халықаралық аренадағы беделі мен тәуелсіздік жылдары жеткен жетістігі туралы айтты.
БҰҰ-ға мүшелік
Қазақстан 30 жыл бұрын Біріккен ұлттар ұйымының толыққанды мүшесі болды. БҰҰ Бас Ассамблеясының тиісті қарары (46/224) 1992 жылғы 2 наурызда қабылданды. БҰҰ-ға кіру және әлемнің жетекші ірі державаларының және әлемнің барлық дерлік мемлекетінің тәуелсіздігімізді мойындауы, сөзсіз, біздің сыртқы саясаттағы елеулі жетістігіміз. Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде Қазақстан өзінің сыртқы саясатын «нөлден» құруы қажет болды, бұл тек еліміз ғана емес, бүкіл посткеңестіктік өңірдегі даму парадигмасының ауысуына байланысты бастан кешкен экономикалық қарқындылық жағдайында орын алды. Шын мәнінде, геосаяси апат орын алды, оның жағдайында дұрыс таңдау жасау керек еді, - дейді ол.
Оның айтуынша, Қазақстан үшін проактивті сыртқы саясатты таңдау жолдың басында өткір этникалық қақтығыстарға және мемлекеттің аумақтық бөлінуіне алып келетін ішкі қарама-қайшылықты этникалық мазмұнға толы, өңірлік алпауыттар арасында қысылған посткеңестіктік шет аймақ болуға душар болудың жазмыштығын еңсерудің шұғыл қажеттілігімен байланысты болды.
Қазақстанның басты жетістігі - сыртқы саясат арқылы елдің дамуын қиындататын немесе мүмкін емес ететін факторлардың барынша азайтылуында болды. Сыртқы саясат Қазақстанды ықтимал қолайсыз факторлардан қорғайтын сенімді «күмбезге» айналуға тиіс еді. Барлық межелік кезеңдер шеңберінде Қазақстан өз артықшылықтарын шебер пайдалана отырып және туындайтын тәуекелдер мен қатерлерді әлсірете отырып өзінің халықаралық субъектілігін бекіту және қазіргі заманғы өркениеттік контекстке ену мақсатын көздеді. Сыртқы саяси бағыттың негізгі нәтижесі ретінде Қазақстанның өңірлік деңгейдегі және екіжақты байланыстардың базалық алаңындағы байланыстарды нығайтудағы бастамаларын жоғалтпай, қалыптаспаған мемлекеттердің тағдырынан құтыла алғаны, жаһандық деңгейдегі өз бастамаларын тұжырымдай алғаны фактілерін қарастыруға болады, - дейді ол.
Қазақстанның сыртқы саясаты
Қазақстан сыртқы саясат арқылы бірқатар маңызды артықшылықтарға қол жеткізді. Қазақстан нарықтық экономикасы бар, Орталық Еуразиядағы көшбасшы рөліне үміткер ел ретінде танылды, - дейді ол.
Елдің аса маңызды сыртқы саяси жетістіктерінің қатарына БҰҰ-ға кірумен қатар келесілерді де жатқызу қажет:
- КСРО-ның ядролық мұрасы мәселесін табысты шешу Қазақстан үшін қауіпсіздіктің жаһандық архитектурасын қайта жаңартуда өз рөлін ойнауға, бітімгершілік миссияларды іске асыруда ерекше гуманитарлық құқықтарға ие болуға, халықаралық қақтығыстарда төреші рөлін атқаруға мүмкіндік берді.
- Сыртқы саяси дивидендтерді тиімді, бірақ нақты мазмұнмен бекітілмеген сыртқы саяси идеяларды қуаламастан асқан дәлдікпен өсіру қазақстанның халықаралық процестерге қатысуының іс-әрекетке қабілетті қаңқасын құруға мүмкіндік берді.
- Қазақстан халықаралық геосаяси координаттар жүйесінде өзінің лоциясын әзірлей отырып, американдық, қытайлық, ресейлік және еуропалық фарватерлер арасындағы теңгерімді сақтап қала алды. Көпвекторлы сыртқы саяси курсты жүргізудің шеберлігі ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету жөніндегі консенсустың «инелі көзі» арқылы өтуге мүмкіндік берді.
- Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісін тарату.
- Әлемдік экономикалық байланыстардың тосқауылдары арасында тиімді бейімделуге, қаржы-шаруашылық қатынастарында өзінің тауашасын табуға қол жеткізілді.
- Қазақстан өзінің өңірлік кеңістігінің тұйықтығын еңсере отырып, дипломатиялық байланыстардың кеңістігі мен көкжиегін қарқынды кеңейтуде.
- Қазақстан әлемде танымал және мойындалған мемлекетке айналды.
- Ислам және батыс әлемі арасындағы жаһандық өркениетаралық текетіресті еңсеру үшін, исламдық лаңкестік қауіп стереотиптерін жою үшін алғышарттар жасалды.
- Қазақстанның әрекеті Орталық Азияның геосаяси перефериясынан орнықты, заманауи жаһандық әлемге жақсы кіріктірілген өңірге айналу мүмкіндігін нығайтты.
- Қазақстан айқын мемлекеттік шекаралар мен көршілік сенімді белдеуге ие болды.
- АҚШ пен ЕО-ның Ресеймен және ҚХР-мен өте шиеленіскен текетіресі кезеңінде Қазақстан жаһандық ойыншылар мен өңірлік әріптестер тарапынан сындарлы қарым-қатынас пен сенімді сақтап қалды.
- Қазақстан өзінің ұлттық шекараларында жабылып қалған жоқ және көршілердің қолайлы дамуы кезінде ғана өзінің әл-ауқатына қол жеткізуге болады деген ұстаныммен жүрді. Тәуекелдермен жұмыс істеу және сыртқы шекараларды бақылау бойынша шығындарды төмендету Қазақстанға экономикалық даму бойынша көшбасшылық позицияға шығуға және сол арқылы өңір елдерінің экономикасын нығайтуға мүмкіндік берді.
- Қазақстанның күш-жігері Орталық Азияны дербес геосаяси бірлік ретінде орнықтыруға ықпал етті.
- Еуразиялық идея посткеңестік кеңістіктегі интеграциялық қайта өрлеу дәуірінің, бұзылған байланыстарды қалпына келтірудің негізін қалады.
Сонымен қатар бүгінде кеңістіктің тарылу үдерісі жүріп жатыр. Уақыт ұғымы да қатарлас өзгеруде. Академик С.П. Капица тарихи уақыттың тарылуы туралы былай деді: «Адамзат тарихындағы әрбір жаңа кезең алдыңғыға қарағанда 2,5–3 есе қысқа... Адамзат қоғамы пайда болғаннан бері тарихи кезеңдердің ұзақтығы азайып 35-40 жылға жетті – ұрпақтың өзгеру уақыты немесе адамның белсенді жұмыс істеуінің орташа уақыты... Уақыттың тарылуы адамдардың өмір сүру уақытының өзгеруіне әкеледі... Бұл бір ұрпақ ішінде өмір сүру жағдайының күрт ауысуына әкеледі. Бір тарихи дәуірдегі адамдар екіншісіне ауысқан сияқты болады». Мұндай жағдайда адам табиғаты шегіне дейін ширығады. Өзгерістер соншалықты қарқынды жүргендіктен, кейде адамның сана-сезімі барлығын сіңіріп үлгермейді. Өткен аптада ватсаптағы ең көп таралған сөздердің бірі – «Мен тарихи оқиғаларда өмір сүруден шаршадым» - болды, - дейді Шаукенова.
Спикердің айтуынша, уақытты түсінудің өзгеруі қазіргі дәуірдің саяси дүниетанымын түбегейлі қайта құруға жол ашады.
Бұл, ұлттық мүдделерді қорғау бүгінде кейде байқалмайтын, бірақ көріністерде өте сезімтал нәзік зияткерлік материяның жазықтығында орын алатындығын көрсетеді. Бүгінде әлем ғылыми және сараптамалық-талдау қоғамдастығының базалық терминологиясын қайта қарау қажеттілігінің алдында тұр. Философиялық, жаратылыстану, әлеуметтік-гуманитарлық және технологиялық дискурстардың жаһандық араласуы болып жатыр, бұл бізге формациялық немесе өркениеттік рухани-интеллектуалдық дағдарыс құбылысының пайда болуы туралы айтуға мүмкіндік береді, - дейді ол.
Сарапшы атағандай, алдағы дәуірде әлемді жаһандық қайта құру жобаларын ұсына алатын, әлемдік қатынастардың жаңа форматындағы өз тауашасын анықтай алатын адам жеңіске жететіні айқын болады.
Жаңа әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің қайнар көздері мен генераторларының бірі, 1990 жылдардың басына дейін даусыз болып көрінетін «жалпыға ортақ әл-ауқат мемлекеті» тұжырымдамасы қайта қаралатын Еуропа болып табылады. 90-шы жылдары ауқаттылық қоғамының негізгі постулаттарын қайта қарау мәселесі алдыңғы орынға шықты. Біз жүйені және оның институттарын құру дәуірін, сандық өсу кезеңі, өсіп келе жатқан амбицияларды бастан өткердік, бірақ сонымен біздің жақсы ниетіміз бен іс-әрекетімізге қарамастан орын алған түңілу, орындалмаған үміттер де бар. Бірақ қазір саяси экономика мен әлеуметтік саясаттың логикалық аппаратының ескі шешімдерін қиын таңдау және мұқият қайта қарау туралы күтулер көп, -деді ол.
Сондай-ақ спикер қоғамдық сектор мемлекеттік ықпал ету немесе саяси пайдалану объектісі ретінде ғана емес, өзіндік экономикалық инфрақұрылымы мен даму логикасы бар тәуелсіз құбылыс ретінде қабылдана бастады.
Қоғамдық араласу қазір қоғамдағы айырмашылықтарды теңестірудің тиімді тетігі ретінде қабылданады. Жариялылыққа, яғни мемлекеттің қоғаммен кең ауқымды ақпараттық-коммуникативтік өзара іс-қимылын болжайтын тәжірибеге деген сұраныс артып келеді. «Үстемдік-бағыну» дилеммасына негізделген мемлекеттік басқару императивінен туындайтын әлеуметтік даму түрі көлденең байланыстардың, өзін – өзі ұйымдастыру және өзін-өзі басқару процестерінің, азаматтық бастаманың босатылуының және әлеуметтік инновациялар бәсекелестігінің барған сайын үлкен салмағын тануға негізделген «басшылық-қабылдау» дилеммасымен көбірек толықтырылуда. Бұл билік философиясын түбегейлі қайта қарауды, үстемдік пен гегемониядан оны серіктестік пен диалогқа тағайындауға көшуді талап етті, - дейді ол.
Түсініктердің шиелінісі
Ол атағандай, қазіргі әлемде түсіндірудің әдеттегі үлгілері әрекет етуін тоқтатты.
«Ұлттық мүдделер» және «Ұлттық қауіпсіздік» сияқты санаттарды түсіну қиындайды. Идеологиялық құрылымдардың геосаяси әсерінің әдістері мен технологияларында өзгерістер қатарлас орын алуда. Еларалық қатынастарды реттеудің ресми ұйымдастырылған институттарының (одақтар, блоктар, қауымдастықтар) осалдығы барған сайын айқын бола түсуде. «Жұмсақ күш» деп аталатын әдістердің, яғни қауымдастықтар мен жағдайларды белгілі бір геосаяси актордың пайдасына алдын-ала бағдарламалаудың өзектілігі мен қажеттілігі артып келеді. Жиырма бірінші ғасыр «желілік қоғамның» жаңа феноменін және әсер етудің жаңа тәсілдерін енгізді: интеграцияның орнына – конвергенция; бейімделудің орнына – диффузия және ену; насихаттаудың орнына – лингвистикалық бағдарламалау; инвестициялардың орнына – гуманитарлық интервенция; түсінікті иерархияның орнына – араластыру және шашыраңқы турбуленттілік; гегемонияның орнына – қашықтан басқару; бұқаралық мәдениеттің орнына – сананы дербес кеңейту технологиялары, - дейді ол.
Тиісінше, мемлекетке қойылатын талаптар өседі.
Мемлекет тек институционалдық, ұйымдастырушылық, саяси немесе идеологиялық функцияға ғана ие емес. Белгілі бір дәрежеде ол «ой әдіскері» рөлін де ойнауы керек. Идеологиялық құрылымдау мемлекет қамқорлығымен, бірақ азаматтық қоғам институттарымен тығыз байланыста жүзеге асырылуы керек. Аналитикалық орталықтарда, «ойлау фабрикаларында» («think tanks») құрылған идеологемалар жаппай саяси санада, соның ішінде саяси риторика мен рефлексия арқылы өз орнын табу үшін тікелей және кері байланыс арналары арқылы белсенді түрде айналып жүруі керек, - деді ол.
Шаукенова атағандай, партияның кезектен тыс XXII съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаев тәуелсіздіктің, қуатты мемлекеттіліктің және ортақ ұлттық бірліктің өшпейтін арман-мұраттарын бейнелейтін партияның жаңа атауы – AMANAT-ты қолдады.
Бүгін біз Мемлекет басшысының нақты анықтамасы бойынша геосаяси турбуленттілік жағдайында өмір сүріп жатырмыз. Мұндай кезеңдерде сенім ресурсы жағымсыз эмоциялармен, үлкен геоэкономикалық күйзелістермен, пессимизмнің өсуімен немесе болашақтан қорқумен тез жарықшақтанады. Беделқұмарлық (популизм), бос уәделер тек күмәншілдік мен сенімсіздік тудырады, жағымсыз көңіл-күй мен ішкі саяси тұрақтылыққа әсер етеді. Сондықтан, Президент өз сөзінде партияға ең алдымен сенім мен ынтымақтастыққа негізделген қарым-қатынастың жаңа мәдениеті бұрынғыдан да қажет екенін атап өтті. Атап айтқанда, сенім болашаққа деген сенімділікті тудырады және қайшылықтар арқылы жарып өту мен кез-келген сынақтарды жеңіп шығудың негізі энергетикасы, - деп түйіндеді ол.
