Бүгін, 30 тамызда еліміздің бас заңына 29 жыл толып отыр. Осы оқиғаға орай бес күндік жұмыс аптасына көшкен отандастар 1 қыркүйекті қоса алғанда үш күн қатарынан демалады, деп хабарлайды BAQ.KZ.
Бұл мереке халықтың ерік-жігерінің, елімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнатуға деген ұмтылысының көрінісі. Конституцияда қоғам мен мемлекет дамуының негізгі принциптері бекітілген. Қазақстандықтарға нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, дініне және сеніміне қарамастан тең құқықтар мен бостандықтарға кепілдік беріледі. Бұл туралы еліміздің бас заңының бірінші бабында айтылған. Конституцияға соңғы түзетулер 2022 жылы маусымда республикалық референдумнан кейін енгізілген болатын. Сонда қазақстандықтардың 77,18 пайызы «жақтап» дауыс берген.
Ата заң дегенде ең алдымымен оймызға өзіміздің қауіпсіздігіміз оралатыны жасырын емес. Әлемде тәртіп болу үшін әрбір адам өздері шығарған заңға бағынады. Егер осы заң болмаса, дүние қалай төңкеріліп кетерін кім білсін. Алайда еліміздің ата заңының аз уақыттың ішінде бірнеше мәрте өзгертілгеніне қатысты түрлі сындар айтылады. Бірақ, жаңа мемлекет болған елде қашан толық қалыптасқанша заңның өзгеріп отыруы да заңдылық шығар. Себебі, тәуелсіздікке дейін барлық заңымызды өзгелер жазып берді. Біз солардың айтқанымен ғана жүрдік. Ал тарихты тереңірек қарайтын болсақ, қазақ даласында негізінен жазылмаған дала заңы болғанын аңғаруға болады. Алайда, ол жазылған заңнан артық орындалған. Сондықтан да болар, қазақ даласында не түрме, не қарттар үйі, не жетімдер үйі болмаған. Жемқорлық та дәл бүгінгідей етек алмаған. Ел арасындағы тентектерді тыйып отыратын ақсақалдар қазргі соттан беделді болғанға ұқсайды. Негізі қазақы түсінікте білімді тәрбие арқылы берген. Қазақ даласында ешқандай жоғары оқу орындары болған жоқ, бірақ ақсақалдардың айтқан ақылын, берген тәрбиесін, өмірден түйгендерін қазіргі университеттер бере алмай жатқаны жасырын емес. Егер баланың тәрбиесі бесіктен дұрыс бағытталса, ол бала өскенде ешкімнің ала жібін аттамайтын, ешкімге қылдай да қиянат жасамайтын азамат болып өседі. Қазір өкінішке орай сол тәрбиеге келгенде ақсап жатқанымыз анық. Сондықтан да заңды күн өткен сайын қатаңдатып, уақыт өткен сайын өзгертіп отыруға тура келіп тұрғандай. Сонымен еліміздің басты заңы бүгінге дейін қалай өзгерді? Өткенімізге бір көз жүгіртіп шығайық.
Қазақстандағы негізгі өзгермейтін заңның қажеттілігі 1991 жылы тәуелсіздік алған кезде пайда болды. Алайда, мемлекеттің негізгі іргетасы екі жылдан кейін, 1993 жылы ғана қаланды.
Конституция 1995 жылы 30 тамызда өткен жалпыхалықтық референдумда ақыры бекітілді. Бұл күн заңның «туған күні» болып саналады. Әрине, соңғы 30 жылға жуық уақыт ішінде іргелі құжат біршама өзгерістерге ұшырады. Осылайша, оған 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 және 2022 жылдары түзетулер енгізілді.
Мысалы, 1998 жылы 19 бапқа өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Атап айтқанда, президент үшін 65 жастан жоғары жас шектеуі алынып тасталып, өкілеттік мерзімі ұзартылды.
2007 жылы президенттік мерзім қайтадан қысқартылды, бірақ сол уақытта «Тұңғыш Президент» термині енгізілді, оның мәртебесі бір адамды қатарынан екі реттен артық сайлауға шектеуді алып тастайды. Бұл ретте пропорционалды сайлау жүйесіне көшу жүріп жатыр, Парламенттің мәртебесі нығайып, Қазақстан халқы Ассамблеясы конституциялық мәртебеге ие болуда.
2011 жыл Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткізу негіздерінің нығаюымен есте қалды.
Ал 2017 жылы «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойылды, оған сәйкес ресми түрде президенттің бірқатар өкілеттіктері биліктің басқа тармақтарына берілген.
Отанымыздың елордасы Астана қысқаша Нұр-Сұлтанға айналған 2019 жылдың жаһандық атауын өзгерту көпшіліктің есінде.
Негізгі заңға енгізілген соңғы өзгерістерге Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы маусымда 5 маусымда өткен республикалық референдумнан кейін қол қойды. Айтпақшы, кейін дауыс беру нәтижелері бойынша қазақстандықтардың 77,18 пайызы (6 163 516 адам) өзгерістерді қолдады. Негізгі заңның 33 бабына өзгерістер енгізілді. Ауқымды конституциялық реформаны Қазақстан азаматтарының көпшілігі қолдады. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң 2022 жылғы 8 маусымда күшіне енді.
Референдумды бақылауға ТМД Парламентаралық Ассамблеясының халықаралық байқаушылары қатысты. Олар өз жұмыстарын республика аумағында ғана емес, шетелдегі сайлау учаскелерінде де жүргізді.
Қазақстан Республикасының (ҚР) Конституциясына енгізілген түзетулер билікті монополиясыздандыруға және мемлекеттік басқарудың жаңа теңгерілген моделін қалыптастыруға бағытталған. Түзетулер қоғамның кең қолдауына ие болды, бұл олардың маңыздылығы мен өзектілігін растайды.
Референдумда ұсынылған өзгерістер Негізгі Заң баптарының үштен біріне қатысты және демократиялық сипатта болды. Реформа суперпрезиденттік модельден күшті парламенті бар президенттік республикаға өтуді көздеді. Ол мемлекеттік институттардың қалыптасуы мен өзара іс-қимылының жаңа моделін қамтыды және қоғамның саяси мәдениетін арттырудың негізін қалады.
Бұл өзгерістер Президент Тоқаевтың бұрынғы бастамаларының заңды жалғасы болды және барлық негізгі саяси институттардың қызметіне әсер етті.
Түзетулер мемлекеттік мандатты жаңарту қажеттілігінен және мемлекет үшін сыртқы қауіп-қатер төндіретін геосаяси шиеленістерден туындаған саяси жүйені түбегейлі қайта жүктеу процесін бастады. Бұл Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің сайлауалды тұғырнамасына сүйене отырып, жеңіске жеткен бір жеті жылдық мерзімді ескере отырып, жаңа президенттік сайлауды өткізуге мүмкіндік берді.
Түзетулердің өзі келесідей болды:
○ Қазақстан суперпрезиденттік басқару түрінен күшті Парламенті бар президенттік басқару формасына өтуде;
○ Негізгі Заңда «жер және оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халық меншігінде» делінген;
○ енді президенттің жақын туыстарының мемлекеттік саяси қызметшілер немесе квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшылары лауазымдарын атқаруға құқығы жоқ;
○ Қазақстандықтар Конституциялық Сотқа өз бетінше жүгіне алады;
○ өлім жазасына тыйым салынады. Адамды өмірден озбырлықпен айыруға ешкімнің құқығы жоқ;
○ Мәжілістің депутаттық корпусы аралас сайлау жүйесі бойынша құрылады;
○ Сенаттағы президенттік квота қысқартылады, Мәжілістегі ҚХА квотасы жойылады;
○ мажоритарлық жүйе сайлаушылардың өтініші бойынша депутатты кері қайтарып алуға мүмкіндік береді;
○ Тұңғыш Президенттің ерекше рөлі мен артықшылықтары туралы ережелер алынып тасталды.
Енді біз экономикада ашық және әділ ойын ережелерін қалыптастыруымыз керек, барлық жасанды монополияны жою, сыбайлас жемқорлыққа сенімді тосқауыл қою маңызды , және бәсекелестікті күшейту, - деді Қасым-Жомарт Тоқаев тарихи референдумнан кейін азаматтарға сөйлеген сөзінде.
Саясаттанушылар өз кезегінде: республика ауқымды ішкі саяси қайта құрулар табалдырығында тұр.
Реформалардың қорытынды кезеңі 2023 жылғы Мәжіліс пен мәслихаттар депутаттарының сайлауы болды, ол өкілді биліктің жаңа теңгерілген жүйесін көрсетті, пікірлер плюрализмін және шешімдер қабылдаудың тиімділігін қамтамасыз етті.
Конституциялық өзгерістер тиімді мемлекет пен күшті азаматтық қоғам құруға ықпал ететін өкілеттіктерді әділ бөлетін біртұтас саяси жүйені қалыптастырды.
Ата Заңымыз бүгінде бізге таныс қалпында азаматтардың алдына шыққанға дейін ұзақ та күрделі өзгерістер жолын еңсерді. Келесі жылы ол 30 жасқа толады, ол тәуелсіздіктің өзінен сәл ғана кіші.
