Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Мемлекет басшысы «Жаңа Қазақстан» жобасының барлық мақсатрын жүзеге асыру үшін саяси реформалар пакетін әзірлеп жатқаны белгілі. Оларды қоғам күтіп отыр. Ол реформалардың жүзеге асырылуы бойынша ҚР ҰҒА академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы Зарема Шаукеновамен әңгімелескен едік.
Президенттің алғашқы Жолдауы
2019 жылдың қыркүйегінде Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына бірінші Жолдауында сайлауалды тұғырнамасында уәде еткен саяси трансформация мемлекетіміздің мүдделерін ескере отырып, кезең-кезеңімен және тұрақты түрде жүзеге асырылатынын қуаттады. Бұл ретте іргелі ұстаным аталды: елдің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртусыз табысты экономикалық реформалар енді мүмкін емес. Қажетті шара ретінде партиялық құрылыс үдерісін жалғастыру ұсынылды. Nur Otan партиясы еліміздің жетекші саяси күшінің жауапты миссиясын дәйектілікпен атқарып келе жатқаны айтылады. Бірақ біз қоғам игілігі үшін сындарлы саясат жүргізетін басқа саяси партиялармен және қозғалыстармен де ынтымақтасуымыз керек. Мемлекет басшысы ретінде Тоқаев өз міндетін елдегі көппартиялық жүйені, саяси бәсекелестік пен пікір плюрализмін дамытуға жәрдемдесу деп санады. Бұл ұзақ мерзімді перспективада саяси жүйенің тұрақтылығы үшін маңызды екенін атап өтті, - деді Шаукенова.
Ол атағандай, Президент 2021 жылғы Жолдауында кезең-кезеңімен саяси жаңғыру мемлекетіміздің стратегиялық бағытының басты міндеттерінің бірі екенін қуаттап отыр.
Соңғы екі жылда біз бұл салада бірқатар елеулі өзгерісті жүзеге асыруға қол жеткіздік. Олар еліміздің тұрақты демократиялық даму векторын нығайтып, саяси жүйені сапалы түрде өзгертіп, азаматтарды мемлекеттік басқаруға кеңінен тартуға ықпал етіп отыр. Біздің мақсатымыз – мемлекеттің тиімділігін, саяси үдерістердің ашықтығы мен бәсекеге қабілеттілігін одан әрі арттыру. Осы арқылы біз партиялық жүйені қайта құру негіздерін дәлелдеу реттілігін көреміз, - деді сарапшы.
Партиялардың парадигмасы
Зарема Шаукенованың айтуынша, кезінде қазақстандық саясаттанушы Машан Қазақстандағы партиялардың дамуы ұлттық-патриоттық парадигма үстемдігінен мемлекеттік-саяси, содан кейін әлеуметтік-экономикалық парадигмаға біртіндеп көшу аясында жүзеге асады деп болжаған.
Яғни, мұны біз қазір бәсекеге қабілеттілік парадигмасы деп атаймыз. Тиісінше, анағұрлым ұтымды, прагматикалық нарықтық дәуірдің келуі партиялық өрісті біртіндеп оңтайландыруға, оны неғұрлым заманауи деңгейге және құрылымдау түріне жеткізуге ықпал етті. Осыған байланысты Қазақстандағы партиялық жүйені егемендік алған үш онжылдықтағы қайта құрудың негізгі бағыты атомдалған немесе шексіз көппартиялық жүйеден, алдымен қалыпты көппартиялық жүйеге, содан кейін партиялық жүйеге көшу болды. Оңтүстік-Шығыс Азияның жетекші елдері мен кейбір еуропалық мемлекеттердің негізгі матрицаларына сәйкес бір жарым партиялық жүйе немесе басым партиялық жүйе, - деді ол.
Әлеуметтану ғылымдарының докторы партиялық қайта құрудың бүкіл өткен кезеңі «саяси маятник» ретінде сипатталады: біріншіден – мемлекеттік-партиялық секуляризация, содан кейін – жаңа жақындасу, бірігу, бірақ жаңа жағдайларда және саяси-әлеуметтік реформалардың бірнеше раундынан кейін өтетінін айтады.
Естеріңізге сала кетейік, Қазақстандағы партогенездің бірінші кезеңі біршама ауқымды болды – ол 1991 жылдан 2002 жылға дейін 12 жылға жуық уақытқа созылды. Бұл кезеңде қарапайым, шексіз көппартиялық жүйе болды. КОКП монополиясы жойылғаннан кейін саяси партияларды құру сандық параметрлер арқылы ешбір жолмен шектелген жоқ. Шексіз көппартиялылық кезеңінің соңына қарай елімізде 19 саяси партия болды, тағы жарты онға жуық ұйым партия құруға дайындалды.
Келесі кезең қалыпты көппартиялық жүйеге көшумен ерекшеленді. Партиялық жүйенің аса маңызды реинжинирингі жүргізілді – ол неғұрлым жедел, технологиялық, саяси жүйенің өзегі ретінде қажетінше жұмыс істеуге қабілетті болуы үшін. Бұл кезеңде партиялар туралы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар олардың ресми тіркеу үшін ең аз санына жоғары стандартты белгілеп, өз рөлін атқарды. Нәтижесінде партияның институционалдық кеңістігі үштен біріне қысқарды. 2006 жылдан бастап партиялық жүйе бірлі-жарым партиялық жүйенің қазіргі ерекшеліктерін біртіндеп игере бастады. Мұндай процестер тек Қазақстанда ғана емес, көптеген басқа елде де болды, - деді Шаукенова.
Ол атағандай, қазақстандық қоғамдағы консервативті көңіл-күйдің маңызы мен салмағын ескеру қажет.
Партиялық-саяси ауысудың және саяси реформалардың мәні партиялардың рөлін кезең-кезеңмен күшейту, оларды мемлекеттік жүйеге қосу, азаматтардың мүдделерін қорғаудағы жауапкершілікті арттыру болды. Саяси партияларды азаматтық қоғамның жетекші институттарының бірі және Қазақстанда әлеуметтік мүдделерді саяси өкілдік етудің негізгі тетіктерінің бірі ретінде қарастыра отырып, саяси кеңістікте күшті қабілетті партиялардың қалыптасуына жағдай жасау мақсатында мақсатты саясат жүргізілді. елдің. Партиялық жүйеде басты тенденция пайда болды – бұл тек парламенттік мәртебе ғана партияның өз ықпалын сақтап қалуының және ұмытылмауының кепілі бола алады. Бұл қазірдің өзінде саяси жүйенің өзін нығайтудың айқын критерийі болып табылады. Жүйелі емес партиялар немесе ұйымдар халық арасында қолдау таба алмайды, - дейді академик.
Сондай-ақ сарапшы Қазақстанның партиялық-саяси дамуы одан әрі қалай өрбитініне де тоқтады.
Бізде қазіргі партиялық құрылым өзінің барлық артықшылығы мен кемшілігіне қарамастан, саяси технологиялардың, дәлірек айтсақ, олардың ғана емес, тұтастай алғанда, барлық саяси қайта құрулар тәрбиеленетін қоғамдық топырақтың нәтижесі емес.Ендігі туындайтын мәселе, Қазақстанның партиялық-саяси дамуы одан әрі қалай өрбиді? Бұл үшін партиялық процесті құрылымдаудың негізгі құралдарын қосу бойынша сараптамалық бағалауды тарту қажет, - деді Шаукенова.
Оның айтуынша, отандық сарапшылардың бірлі-жарым партиялық жүйеге деген көзқарасы бұған дейін біз жүргізген сауалнамаларда көрсеткіштер бойынша классикалық түрғыға жақын болған.
Бұл мәселе бойынша оң сараптамалық бағалар – 54,3%, теріс бағалардан басым болған – 45,7%. Сонымен қатар бірлі-жарым партиялық жүйеге оң көзқараспен қарайтын сарапшылар тобы біркелкі емес. Осы сарапшылардың көпшілігі мұндай модельдің абсолютті қолайлылығы туралы айтады (29%), ал аз бөлігі (25,3%) оның қажеттілігін төтенше сипатта, мүмкін болатын түбегейлі саяси өзгерістермен байланыстырды, - деді ол.
Шаукенова бірлі-жарым партиялық жүйені қолдап тұрған сарапшылардың негізгі дәлелі оның күшіне енгендігі болғанын айтады.
Екінші орында тұрақтылық факторы ретінде саяси жүйені қорғаудың төтенше механизмі жазықтығында жатқан аргумент тұр – 72,5%. Бірлі-жарым партиялық жүйеге оң баға берген 54,9 пайыз сарапшылардың үштен бірі оны қоғамдық дамудың ерекшеліктерімен байланыстырды. 68,6% мұндай жүйенің біздің менталитетімізге сәйкес келетінін, 66,6% оның транзиттік қоғам үшін тиімді екенін айтты. Қарсы шыққандардың 75,8%-ы билік партиясындағы идеологиялық тоқырау қаупі, сондай-ақ саяси саланың монополиялануы – 72,7% секілді балама пікірдің жоқтығына көбірек алаңдайды, - деді ол.
Шаукенова атағандай, бірлі-жарым партиялық жүйенің баламасы – көппартиялық жүйе туралы айта келе, сарапшылардың бір бөлігі – 46,8% мұны демократияның ең жақсы көрінісі деп атады.
Көппартиялық жүйенің сырттан араласуынсыз-ақ өзі қоғамға қажетті, ең қолайлы және тиімді формаларға ие бола алатынын айтқан сарапшылардың саны – 41%. Бұдан қисынды түрде қалған сарапшылар мемлекеттің партиялық үдеріске белсенді қатысу мүмкіндігін мойындайтыны шығады, ең болмағанда оған қарсы емес. Сарапшылардың шамамен үштен бірі көппартиялық жүйені ынталандыру ретінде партиялар блоктарын құруға қайта оралу мүмкін деп санайды – 35,5%. Сарапшылардың үштен бір бөлігі көппартиялық жүйе Қазақстан үшін жарамсыз деген пікір білдірді.Респонденттердің 29,4%-ы оның ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрі бар елдерде ғана жұмыс істей алады деп есептеген. Сарапшылардың 22,5%-ы біздің қоғамда көппартиялық жүйе бұрыннан болғанын, ал Қазақстан үшін бұл өткен кезең екенін алға тартты. Сарапшылардың оннан бір бөлігі бұдан да өткір сөйлеп, көппартиялық жүйені азаматтық қақтығыстың факторы деп атады, - дейді ол.
«Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет»
Мемлекет басшысы ұсынған саяси жүйенің формуласы – «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» – мемлекет тұрақтылығының негізі. Бұл әлі орындалған іс емес, ол азаматтардың барлық сындарлы өтініштеріне жедел және тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыра отырып, біз жедел қарқынмен жүруіміз керек мақсат. Билік пен қоғамның тұрақты диалогы арқылы ғана заманауи геосаясат контекстіне енген үйлесімді мемлекет құруға болады, - деді ол.
Зарема Шаукенова билік пен азаматтық қоғам институттары арасындағы диалог реформалардың қазақстандық үлгісіне анық сәйкес келетінін айтады.
Қоғамдық диалог үлгісі қазіргі заманғы, кеңестік демократияның прогрессивті идеяларына сай. ХХ ғасырдың соңы ал жаңа ХХІ басталуы «...делиберттік демократияның» жаңа нұсқаларының пайда болуымен байланысты болды. Ол максималистік және минималистік концепцияларға қатысты компромисстік сипатта болады. Бұл тұжырымдаманың негізгі апологисі Дж.Хабермас. Оның пікірінше, «делибертативті демократия шындықты іздеу процесін саяси шешімдерді дайындау үдерісімен біріктіруі керек. Бұл жүйеде шешімдерді дайындаудың орталық буыны ... дискурс – кең, белсенді, орталықтандырылмаған қатысу жағдайында жүзеге асырылатын және ұтымдылық талаптарына жауап беретін барлық мүдделі тараптардың еркін талқылауы қажет. Мұндай стратегия призмасы арқылы кез келген саяси өзгерістер қоғамдық диалог пен апробация сүзгісінен өткеннен кейін ғана жүзеге асуы керек еді, - дейді ол.
Nur Otan кезектен тыс съезінде не талқыланады?
Осы мақсатта Президент Тоқаев Nur Otan кезектен тыс 22-съезін шақырды. Съезд барысында партия жұмысын одан әрі жаңғыртудың басым бағыттары, саяси реформаның құрамдас бөлігі ретінде партиялық жүйенің мүлдем жаңа конфигурациясын қалыптастыру мәселелері талқыланады. Саяси аренаға наразылық білдіруші электораттың белгілі бір бөлігін өз қатарларына тартып, сол арқылы кейбір азаматтардың белсенділігін стихиялық арнадан институционалдық арнаға ауыстыра алатын партиялар пайда болуы мүмкін, - деді ол.
Спикер атағандай, негізінен, бұл өзгерістерден партиялық жүйенің мәні өзгермеуі мүмкін – қысқа мерзімде ол үстем партия немесе бірлі-жарым партия бар жүйе болып қалады.
Үстем партиясы бар жүйенің келешегі туралы айтатын болсақ, тұтастай алғанда бірлі-жарым партиялық жүйе бар Азия елдерінің тәжірибесін зерделей отырып, тарихтың өтпелі кезеңдерінде – тәуелсіздіктің нығаюы, саяси партиялық жүйенің қалыптасу кезеңдері орын алғанын атап өтуге болады. Нарықтық экономика және демократиялық институттар - бір саяси күштің билікте ұзақ тұруы сөзсіз артықшылықтарға ие. Жапония, Сингапур, Малайзия, Тайвань тәжірибесі көрсетіп отырғандай, еліміздің саяси партиялық алаңында үстемдік етіп отырған ірі саяси партиялар елдің дамуына қуатты серпін беріп, ұлтты ұлттық мақсаттар жолында жұмылдыра алады, - деді ол.
Шаукенова Nur Otan партиясы еліміздің партиялық-саяси жүйесінде үстем бола отырып, оның көшбасшылығына ситуациялық емес, ұзақ мерзімді сипат беруге ұмтылуы керегін айтады.
Ол үшін ол өзінің көшбасшылығын үнемі дәлелдеп отыруы керек, әйтпесе жағдай өзгеруі мүмкін. Шындығында, ол қазірдің өзінде өзгерді. Партия Мемлекет басшысының Жолдаулары мен жаңғырту бағдарламаларында белгіленген еліміздің стратегиялық басымдықтары жүзеге асу үшін, олар дәл ел Президенті айтқандай – әрбір елді мекен, облыс, қала, ауылда өмір сүру деңгейі жақсы жаққа өзгеруі үшін барлық мүмкіндікті жасау керек, - дейді спикер.
Сарапшының айтуынша, қызметінде инерция, баяулық, кадрлық ротацияның болмауы үшін партияны жаңартып, ребрендинг жасап, көшбасшыларды халық арасынан, жер-жерден іздеу керек.
Қазіргі жағдайда Nur Otan партиясының бренді үшін неғұрлым ауқымды міндеттер қойылуы керек: партияның күн тәртібіне, кадрлық мәселелерге партияның белсенді мүшелері мен жақтастарының барынша көп санын енгізу. «Нұр Отан» партиясы (немесе, бәлкім, ребрендингтен кейін, атауы өзгертілген) Қазақстанның болашақ тағдыры үшін жауапкершіліктің елеулі үлесін көтеретін саяси күш болып қала бермек. Белгілі бір мағынада мұндай жағдай саяси өмірді тұрақтандырушы фактор ретінде әрекет етеді, өйткені «Нұр Отанның» биліктің айқындаушы тармақтарында да, іс жүзінде оның барлық деңгейлерінде де абсолютті үстемдігі мен «ерекше салмағы» партиялық курсты жүзеге асырудағы олардың бірлігін қамтамасыз етеді, - дейді ол.
Қорытындылай келе Зарема Шаукенова Қазақстанда көппартиялық жүйенің қалыптасуы жалғасатынын айтты.
Еліміздің саяси партияларының алдында дәстүрлі міндеттер (ұйымдастырушылық дизайн, бағдарламалық ережелерді тұжырымдау, қолдаушыларды тарту) ғана емес, сонымен қатар партиялар дамуының жалпы тенденциясымен де, Жаңа Қазақстанның ерекшелігімен де айқындалатын жаңа міндеттер тұр, - деп түйіндеді ол өз сөзін.
