Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Ішкі істер органдары саласында қызмет еткен ардақты ардагерлеріміздің бірі - Шәмшідин Байқуатов. Ол – Ішкі істер министрлігі Криминалдық полиция департаментінің ардагері, отставкадағы полковник. Ардагер ішкі істер органдары саласындағы қызметі туралы айтып берді.
- Шәмшідин Нәсіреддинұлы, саналы ғұмырыңызды ішкі істер органдарындағы ең бір жауапты бөлініс – криминалдық полицияға арнадыңыз. Оқырмандарымызға осы қызмет саласына қалай келгендігіңіз жөнінде айтып берсеңіз?
- Мен ішкі істер органдарына саналы түрде келдім, бала кезімнен детективтік кітаптарды оқыдым, көркем фильмдерді көрдім, бірақ біздің отбасымызда бұл салада ешкім жұмыс істемеді. Мен кіші бауырларыма жол аштым деп айта аламын, менің үлкен қызым да осы жолды таңдады.
Сонау 1982 жылы орта мектепті бітірген соң, КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектебіне оқуға түсуге бардым. Алайда сол жылы мен оқуға түспедім, бірақ келесі жылы қайтадан оқуға барамын деп шештім. Жоғары мектепті бітіргеннен кейін жолдамамен қызмет өткеру үшін Қызылорда облыстық атқару комитетінің Ішкі істер бөліміне келдім, онда мені ЗК/169 мекемесінің жедел бөліміне, күшейтілген режимдегі колонияға жіберді.
- Жұмысқа алғаш орналасқандағы тәлімгеріңіз кім?
- Менің алғашқы тәлімгерім жедел-іздестіру қызметінің көптеген қыр-сырын меңгерген жедел бөлім бастығы Нағызбеков Аралбай болатын. Бірінші кезекте, бірнеше соттылығы, оның ішінде ауыр қылмыс түрлері бойынша сотталғандармен өзімді қалай ұстауым керегін үйрендім. Бұл «мемлекеттегі мемлекет», өзінің ойын ережелерімен, осы санаттағы адамдармен қарым-қатынаста кішкене қателік жібергені үшін, жедел қызметкердің, өткен жылдардағы қылмыстарды, оның ішінде жүйенің өзінде және одан тыс жерлерде жасалған қылмыстарды ашу міндеті жүктелген адамның беделін жоғалтуға болады. Осы салада еңбекпен түзеу мекемелерінің жедел бөлімі қылмысты ашу және оның алдын алу мәселелерінде қылмыстық іздестіру қызметкерлерімен тығыз байланыста болды.
- Жалпы тәлімгерлік қызметте қаншалықты маңызды?
- КСРО-да тәлімгерлік институты ішкі істер органдарындағы негізгі бағыттардың бірі болды және осы институтты қайта жаңғырту керек деп есептеймін. Ішкі істер органдарына жас мамандар келеді, олардың тек теориялық білімі бар, олар бірден оқиғалар ортасына түседі, өйткені күн сайын ондаған қылмыс жасалады және олардың жылдар бойы жинақталатын жұмыс тәжірибесі жоқ, олар қылмыстарды қалай аша алады. Мұнда тәлімгерлердің пайдасы тиер еді. Сонымен қатар ішкі істер органдарының ардагерлерін белгілі бір жалақы белгілей отырып, осы жұмысқа шақыру туралы мәселені қарастыруға болады. Менің ойымша, бұл мәселе ішкі істер органдары мен ардагерлерді қызықтырады, кез келген жағдайда бұл құқық қорғау органдарының қызметінде оң нәтиже береді.
Ол үшін тәлімгердің осы салада жұмыс тәжірибесі болуы, жоспарлау және әкімшілік дағдыларын меңгеруі, ортақ тіл таба білуі және ақпаратты түсінікті жеткізе білуі, шыдамды болуы және барабар кері байланыс орнатуы тиіс. Тәлімгерлік менің көзқарасым бойынша жеке болуы керек. Бұл қызметтің тиімділігі үшін тәлімгерлікті ұйымдастырудың белгілі ережелерін және тәлімгерлікті жүзеге асыратын тәлімгерге қойылатын талаптарды әзірлеуге болады.
Тәжірибе көрсеткендей, тәжірибесіз қызметкер ішкі істер органдарының уақыты мен қаражатын бөлуге теріс әсер ететін сынақтар мен қателіктер әдісін қолдана отырып, жұмысты игереді. Тәлімгерлікті білімді тәжірибелі адамнан тәжірибесі аз адамға беру тәсілі ретінде анықтауға болады, бұл - кадрлық резервті дамытуға көмектеседі және табысты мансаптың кепілі.
- Ал өзіңіз зейнетке шыққаннан кейін қылмыстық іздестіру саласында жүрген қазіргі жастарға тәлімгерлік етіп жүрсіз бе?
- Мен Қазақстан Республикасы Ішкі істер мнистрлігінің қылмыстық іздестіру ардагерлері төрағасының орынбасарымын. Өз қызметімнің ерекшелігі бойынша қылмыстық іздестіру қызметкерлерімен жиі араласамын және ішкі істер органдарына қызметке саналы түрде түсу қажет деп санаймын. Өйткені, полициядағы қызмет, медицина сияқты, сіз адамдармен тікелей жұмыс істейсіз және сіздің қателігіңіз біреудің өмірін бұзуы мүмкін.
- Осы мол қызметтік тәжірибеңіздегі қызықты оқиғалардың кейбіріне тоқталып өтіңізші? Бастан кешкен, өзіңізге қауіп төніп тұрған бір оқиғаны есіңізге түсіре аласыз ба? Ол кезде қандай қызмет атқарып едіңіз?
- 2004 жылы мені Ішкі істер министрлігі аса қауіпті қылмыстарға қарсы күресті үйлестіру орталығының аса қауіпті қылмыстарды ашу және куәлерді қорғау бөлімінің бастығы етіп тағайындады. Ал 2006 жылы қайта құрылуына байланысты криминалдық полиция комитетінің құрамында қылмыстық процеске қатысушыларды қорғау немесе куәларды қорғау жөніндегі дербес бөлімше құрылды. Сол кезде қылмыстық процеске қатысушыларды қылмыскерлер тарапынан қорқыту мен зорлық-зомбылықтан қорғау өзекті проблемалардың бірі болды, оны шешуге тұтастай алғанда сот төрелігінің тиімділігі, атап айтқанда ұйымдасқан қылмыстық қоғамдастықтар құрамында ауыр және аса ауыр қылмыстар жасаған адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіндігі байланысты болды. Осы саладағы жұмыстың тиімділігі үшін қолданыстағы «Қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылды.
- Куәлерді қорғау жөніндегі арнайы қызмет құру туралы ұсыныстарыңыз қаншалықты іске асты?
- Заңнаманы жетілдіру мәселелерінің маңыздылығы қылмыстардың алдын алу мен оларды ашудан кем емес деп санаймын, министрлік тиісті заңды әзірлеуге ерекше назар аударды.
Осыған байланысты біз ведомстволық бағынысты нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеп, практикада қолданамыз, сондай-ақ қылмыстық процеске қатысушыларды қорғау жөніндегі әдістемелік ұсынымдар мен процестік құжаттардың үлгілері әзірленіп, жергілікті жерлерге жіберілді деп ойлаймын.
2009 жылғы сәуірде Мемлекет басшысы қол қойған осы заңның авторларының бірі болдым, министрлік әзірлеген «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық процеске қатысушы адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңды заң ережелерін іске асыру тетігін әзірлеудегі нақты қадамға жатқызуға болады.
Осы заң арқылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-процестік кодекстеріне және қылмыстық процеске қатысатын адамдарды мемлекеттік қорғау туралы қолданыстағы заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қабылданған заң қылмысқа қарсы іс-қимылдың, қылмыстарды ашу мен тергеудің тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік берді.
- Жекеменшік детектив қызметтері туралы заң жобасын әзірлеуге қатысқан кезіңіз туралы айтып өтсеңіз?
- 2012 және 2015 жылдары «Жекеменшік детективтік қызметі туралы» заңның жобасын әзірлеуге қатыстым, онда Парламент Мәжілісіндегі жұмыс тобының құрамында ІІМ-нің өкілі болдым.
Мемлекет басшысы 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында елдегі жеке детективтік қызмет институтын енгізу қажеттілігін атап өтті.
Жеке детективтің қызметтерін бүкіл әлемдегі адамдар пайдаланады. Әртүрлі елдерде детективтердің өкілеттіктері ғана ерекшеленеді, мұны оларға мемлекеттік билік береді.
Халықаралық тәжірибені және қолданыстағы заңнаманы зерттеу оң және теріс жақтары бар осы мәселенің айқын еместігін көрсетті. Сонымен бірге барлық елде қандай да бір заңнамалық деңгейде жеке детективтердің қызметі реттелгенін атап өтуге болады.
Біздің мемлекетіміздің азаматтары сот төрелігіне, оның ішінде ағымдағы салалық заңнамамен регламенттелмеген, бірақ жәбірленушілердің заңды мүдделерін сақтау декларативті болмайтын барлық сот ісін жүргізудің тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тәсілдер арқылы нақты қол жеткізуге міндетті деп санаймын. Егер «Жеке детектив қызметі» заңы қабылданса, онда жеке «детективтер» белгілі бір дәрежеде құқықтық тәртіпті жақсартуға және құқық бұзушылықтардың алдын алуға әсер етеді.
- Ішкі істер органдарындағы қызмет – күрделі әрі жауапты іс. Алайда осыған қарамастан полицияға қызметке тұруға ниетті жастарға қандай ақыл-кеңесіңізді берер едіңіз?
- Ішкі істер органдарында қызмет етуді армандайтындарға мамандық таңдауға байсалды қарауды, ал жас қызметкерлерге таңдаған мамандығы туралы ешқашан өкінбеуін тілеймін. Өз ісіңіздің жоғары бағасын іздемеңіз, тек өз ісіңізді жақсы көріңіз. Сіздің мамандығыңыз сізге оны таңдағаныңыз үшін ризашылық, құрмет және алғыс белгісі ретінде тағзым етсін.
