«Хабар» агенттігі» АҚ басқарма төрағасы Берік Уәлидің Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы туралы жазған мақаласы бүгін республикалық "Егемен Қазақстан" газетінде жарық көрді. Биыл 150 жылдық мерейтойы ЮНСКО көлемінде тойланатын алаштың айтуылы азаматы туралы жазылған тұшымды дүниені біз де оқырман назарына ұсынғанды жөн санадық.
Барды көркейту оңай, ең қиыны – жоқтан бар жасау. Тақыр жерге тау болып тұру, шөлсіз жерде өзен болып ағу шын мықтының ғана қолынан келмек. Алаш арыстары туралы ойласам, есіме туған жерімдегі Толағай тауы туралы аңыз түседі. Қуаңшылық келіп, жұт жайлаған елге Толағай Тарбағатайдың басын ақ қар басқан, орманы сыңсыған, жаңбыры үзілмейтін бір тауын көтеріп алып келеді. Тіскебасар қылтанақ, бір жұтым су қалмаған даладағы мал мен жан, осылайша, жұттан, ашаршылықтан аман қалыпты.
Өкінішке қарай, Толағай батыр таудың астында мәңгіге қалып қойыпты. Зәузәті үзілмеген, қайтадан ес жиған ел арыс ұлының есімін ұмытпау үшін сол таудың атын күні бүгінге дейін Толағай атап келеді. Алаш арыстарының да арқалаған жүгі таудан кем болмады. Ер етігімен қан кешкен, ат ауыздығымен су ішкен бұлағай заманда бастарын бәйгеге тікті. Қазақтың қамы үшін қасқайып отқа да, оққа да кеудесін тосты. Осылайша, соңына алтын жүлге салып, мың жылда мызғымайтын бір-бір тау орнатып кетті. Өздері шарапатын көре алмаса да, от орнында қалған бүгінгі ұрпақ біз сол таулардың саясында отырмыз.
Біз – ұлы мемлекеттерді құрушы халықпыз. Арысы айбынды Түрік қағанаттары, Жер-жаһанға әмір еткен Алтын Орда, даңқы биік Қазақ хандығы – түп тамырымыз. Топырағына елдіктің дәнегі егілмеген жұрт іргесі мығым мемлекет құра алмайды. Құрған күннің өзінде де арқауы бос, тамыры болбыр болуы мүмкін. Тоныкөк ескерткіші жазуында:
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым,
Қызыл қанымды төктім,
Қара терімді ағыздым, – деген қағандар антына пара-пар сөз бар. Түрік қағанатының хабаршысындай болған осы мәтін елдіктің ескі дәстүрін айтып тұрғандай. Бабалар салған сара жол мыңжылдықтарды басып өтті. Қаһарман Кенесары хан шейіт болғаннан кейін Алаш баласы тордағы арыстандай тулады. «Елу жылда ел жаңа» деген халық даналығынан асқан сөз бар ма?! XX ғасырдың басында «қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген Әлихан бастаған мемлекетшіл көсемдер Алаш баласын бостандыққа жетеледі. Қазақ хандығы дәуірінің жыраулары, би-шешендері елдіктің жоғын жоқтап, туын көтерді. Жалаңаш барып жауға тиюге бейіл болды. XX ғасыр келгенде халық үшін күрес жаңаша сипаттармен толықты. Қазақ зиялылары ақ алмастың жүзі мұқалғанын, адырнаны енді ала өгіздей мөңіретіп тартар дәурен өткенін сезді. Келер ұрпақтың заманы басқа екен. Ғылымға құштар, ілімге іңкәр жұрт қана «көкжиектегі ақ алтын сызыққа» қол жеткізе алады.
Осы жолда жаңа заманның Тоныкөгі – Әлихан, Ахмет сынды арыстар қара терін ағызып, қызыл қанын төгіп еңбек етті. Олар, шынында да, тақыр жерге тау тұрғызды. Қазақ даласындағы үлкен шаһарлар 200 жылдық қалмақ соғысы, одан кейінгі талай бұлғақтан күйреген, тозған. Қаламен бірге қаншама білім ошақтары, бай кітапханалар келмеске кетті. Енді бәрін басынан бастау керек. Елмен бірге тарыдай шашылып қалған құнды жәдігерлерді, рухани қазыналарды жинау ләзім. Балалардың баратын мектебі жоқ, болса да қолына ұстар оқулығы қайсы?! Халық ес жиып, еңсесін көтерді. Еркін ел болғысы, болашаққа қарай салиқалы көш түзегісі келеді. Сонда кімге қарай, қалай сапар шегу керек?! Жүргісі келгенімен жолы жоқ, жүзгісі келсе де көлі жоқ тар заманға тап келді.
Алаш арыстарының мойнына елдіктің жүгі осылай артылды. Бір жақта үміті мол туған ел, бір жақта үкімі қатты империя тұрды. Көк Тәңірге сиынған момын жұрттың тағдырын отқаруға отатып алмай аман алып шығу керек. Сау бастың қамы – мойынға түсер қамыт емес. Күллі мемлекеттің ісін ат төбеліндей аз ғана топ атқара білді. Жоқтан бар жасады. Дамыған, өркениетті елдердің жүрген жолдарын бағдар етті. «Ұлтын шын сүйіп, аянбай қызмет қылған азаматы көп жұрт күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, күресте тең түсіп, басқаларға өзін елетіп отыр. Ұлты үшін құрмет қылмай, бас қамын ойлап жүрген азаматтардың елі артта қалып отыр. Ұлтшыл жұрттар, әне, Германия, Жапония, Англия, Түркиялар, олардың баласы жасынан «ұлтым» деп өседі. Есейген соң бар білімін, күшін өз жұртының күшеюіне жұмсайды. Олардың әр адамы – мемлекеттің керегі, қызметкері» деген Жүсіпбек Аймауытұлының алдаспан сөзі Алаш баласының жүрсем деген жолын, жетсем деген биігін көрсетеді.
Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы осы көштің бел ортасында жүрді. Әуелі қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарын құрастырды. Араб графикасына сүйене отырып қазақ жазуын реформалады. Жүйеге түсірді. Ақаң әзірлеген төте жазумен Алаш баласының алғашқы баспасөзі жарық көрді. Қазақ мәдениетіне, оқу-ағартуына өлшеусіз үлес қосты. Сол кезеңде шыққан газет-журналдар, кітап пен оқулықтар біздің бүгінгі бай қазынамызға, рухани мұрамызға айналып отыр. Осы әліппе мен «Тіл – құрал» қаншама ұрпақтың сауатын ашып, оқып үйренуіне негіз болды. Төте жазуды бүгінге дейін Қытай, Ауғанстан, Иран елдеріндегі қазақ бауырларымыз үзіліссіз қолданып келеді. А.Байтұрсынұлы – ұлт әдебиеті мен мәдениетін зерттеу ісінде жол ашқан ғалым. Ұлы даланың әр түкпірінде жинаусыз жатқан рухани қазынаны хатқа түсіріп қалуға барынша тырысқан. Ақаңның бос уақыты бола қалса қырға шығып, ел аралап, бәрін құнттап, жинақтап қалуға жұмылғаны байқалады.
XX ғасырдың басында түбі бір түрік баласы оянып, елдіктің жолында күресе бастады. 1926 жылы Баку қаласында өткен Түрікшілдер құрылтайы – осының айқын дәлелі. 26 ақпан мен 6 наурыз аралығындағы Бірінші Бүкілодақтық түркітану съезіне 130 делегат қатысыпты. Қазақстаннан Ахмет Байтұрсынұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Елдес Омарұлы, Біләл Сүлейұлы, т.б. тұлғалар алқалы кеңестің ортасында болды. Таяуда тілші-ғалымдар осы құрылтайда түсірілген кинохроникадан ардақты Ақаңды тапты. Асыл тұлғамыздың бір сәттік бейнесі бізді елеулі рухани қуанышқа кенелтті. Тағдыры бір, ділі бір бауырластар бас қосқан жиында талай-талай өзекті мәселелер көтерілді. Алда атқарылар жұмыстар мен бағыт-бағдар айқындалды. Мінберге екі рет көтерілген Ахмет Байтұрсынұлы «Орфография туралы» және «Қазақ терминологиясының қағидаттары туралы» атты баяндама жасады. «Ең алдымен емледен не талап етілетінін мәселе етіп қою қажет. Одан талап етілетіні – тіл дыбыстарын сәтті де дәл жеткізу. Екінші, бұл емле оқып-үйренуге жеңіл болуы керек. Бұл екеуі – негізгі талаптар» дей келе, ең оңтайлы деп санаған фонетикалық емленің қыр-сырын талдап түсіндіреді. Өзінің кемел ойымен, сындарлы тұжырымымен, ең бастысы мемлекетшілдігімен құрылтайға қатысушы игі жақсылардың ыстық ықыласына бөленген.
Түрік халықтары ауызекі тілде тілмаш көмегінсіз бір-бірін еркін түсініседі. Осы заманда туысқан жұрттың жазуы да бірдей болса, үлкен күшке айналар еді! Бакуде бас қосқан ғалымдар мен сарапшылар түрік тілдерінің әліпбиін латын қарпіне ауыстыру мәселесін осы мақсатта көтерді. Құрылтайдағы талқыдан өткен шешімдерден кейін түркі республикалары біртіндеп латын қарпіне көше бастады. Орнығып үлгерген сталиндік жүйе бұдан шамырқана сескенді. Оты бөлінбеген түркілер бірігіп кетсе алапат күшке айналып, ешқашан дес бермей кететінін сезді. НКВД-ның қандықол жендеттері шам алып соңынан түсті. Құрылтайға қатысқан мәскеулік Бартольд, Ашмарин секілді бірлі-жарым ғалымдар болмаса, түгелге жуық қуғын-сүргінге ұшырап, атылып кетті. Осылайша, түркі әлемінің көш бастайтын серкелері саяси жүйенің құрбаны болып, ортақ ғылымның дамуы көп жылға кешеуілдеді. Мәскеу жасап берген әліппелер туысқан жұрттардың арасын алшақтатып, бір-бірінің жазуын оқи алмайтын дәрежеге жеткізді.
Әлихан Бөкейхан 1925 жылы 23 маусымда А.Байтұрсынұлына Мәскеуден жолдаған хатында: «Мәскеу коммунистері «қазақтар – ұлтшылдар» деп жалпыға жар салып, айқайлап жүр. Мен олардан: – Айтып жүргендерің не? – деп сұрасам, олар: – Өздерің өздеріңе шағым жасап жүрсіңдер, яғни оны жазған өз қазақтарың, – деп айтады» деген жолдар жан күйзелтеді. Алаш оғландарының ғұмырының келте болуына өз қандастарымыздың кінәсі жоқ емес. Қазақ ондайды «іштен шыққан жау жаман» деуші еді. Отаршыл патша үкіметі ұзақ жылдар бойы даламызға арызқойлықтың ұрығын септі. Бақталастық, парақорлық деген кесірге үйретіп, өздері перде сыртында күліп қана отырды. Қазақ менталитетінің өзгеруі туралы ғылыми-зерттеулер жасалса, әуелі осы тұсқа көңіл аудару керек. Сол індет ақыры «жемісін» берді. Кеңес үкіметі қазақты қазаққа айдап салып, ұпайын түгендеді.
Ахметтің Әлиханға 1925 жылы 1 маусымда жазған хатында: «Қазақ мемлекеттік баспасымен келісілген шартқа сәйкес, мен жаңа емле бойынша үш грамматика және қазақ әліппесін қайта жасауым керек. Аяқталу мерзімі: біріншісі – 15 маусым, екіншісі – 1 шілде, үшіншісі – 1 тамыз, төртіншісі – 20 тамыз. Міне, сол уақытқа шейін басқа жұмыстарға қарауға мұршам жоқ; оның үстіне Қазақ-қырғыз институтында оқу басталса, тағы да бос уақыт болмай қалады. Сол себепті де 20 тамызға дейін Ибраһимнің [Абайдың] ғұмырбаянын жаза алмайтынымды анық айтамын. 20 тамыздан соң уақыт бола ма, жоқ па – оны білмеймін» дейді (Аталған екі хат та 1992 жылы НКВД архивінен табылып, аударылып, ғылыми айналымға енгізілген). Ақаң келесі жылдың ақпанында Баку құрылтайында осы емле заңдылықтары туралы баяндама жасады. Осы хаттың өзінен Ақаңның қаншалықты үлкен жауапкершілікпен дайындалғанын көреміз. Дыбысқа сәйкес келетін таңба дұрыс таңдалмаса, тіл бұзылады. Ахмет Байтұрсынұлы ұлттың жаны – тіл үшін, әрбір әріп үшін күресті. Тіл біліміне ғылыми қағидат, ғылыми жүйе әкелді. Мұның арғы жағында елдік, мемлекетшілдік мүдде тұр еді.
Бүгінгі таңда түркология ел мүддесімен бірге қайта жаңғырып, жаңа арнаға бет бұрды. Баку құрылтайының ұстанымы бірте-бірте жүзеге асып келеді. Түркі бірлігі, ынтымақтастығы салаланды. Әліпбиімізді латын қарпіне көшіру немесе бір кезде қолданылған латыншаға қайтуымыз – алда атқарылар үлкен жоспардың бірі. Ұлытауда өткен Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Кириллицадан латын әліпбиіне жасанды түрде, тек сәйкес әріптерді өзгерту арқылы көшуге болмайды», деп атап көрсетті. Тіліміздің жаңа орфографиялық қағидаттарын дайындағанда Ахмет Байтұрсынұлы сынды мемлекетшіл ғалымдардың тәжірибесіне жіті көңіл аудару – тәуелсіздік талабы. Байыптылық, ғылыми сарап, іс-шаралар – Ақаң жолына адалдық болмақ. Себебі бұл – біздің тағдырымыз. Біз әр уақыт «Ұлттың сақталуы мен жоғалуына да себеп болатын – халықтың өзі. Тілі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады», деген Ақаңның данышпан байламын ұмытпағанымыз абзал.
Уақыт деген қарамұлғын теңізде кемесі қалт-құлт етіп келе жатқан халық жағалаудан жап-жарық шырақ көрді. Оны жаққан – Ақаң, жол нұсқар шамдалды тұрғызған Алашорда еді. От пен оқтың арасынан аман қалған санаулы ғана жандардың бірі Мұхтар Әуезов ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы туралы: «Бір басында сан салалы өнер тоғысқан, телегей-теңіз энциклопедиялық білім иесі, қайшылығы мол тартысты ғұмырында қараңғы қалың елін жарқын болашаққа сүйреуден басқа бақыт бар деп білмеген ірі тұлға, халықтың рухани көсемі», деп мемлекетшілдік мүдде тұрғысынан баға бергенін де ұмытпалық.
Ұлтын жүрегімен сүйген адам ғана артына өшпес із қалдырады. Ақаң байтақ сахараны, тұтас ұлтты маса болып ояту жолына ғұмырын арнады. Адам бойындағы ең ізгі ұлтты сүю қасиеті – Алаштың мойнына «айып» болып тағылды. Тырнақ астынан кір іздейтін сталиндік жүйе бәрібір дегеніне жетпей қоймайтыны белгілі еді. Ақаң құлдық ұрып аяғына жығылмады. Жанына сауға сұрамады. Кеудесі қасқайып, рухы сынбаған, жігері жасымаған Алаш арыстары бекзат болмысымен дүниеден озды... Ұлт ұстазына айналған ардақты Ахмет Байтұрсынұлын қарағаштай қалың елі сағына еске алады. Рухына дұға бағыштайды. Бас иіп, тағзым етеді.
Халық – жазуы өшпейтін тас кітап. Бірақ оған өзі сүйген, уақыттың сүзгісінен өткен есімдер ғана таңбаланып қалмақ. Сол кітапта Алаш арыстарының мемлекетшіл істері алтын әріппен жазылған.
Берік УӘЛИ,
«Хабар» агенттігі» АҚ басқарма төрағасы
