Жамбылдық қылқалам шебері, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері, «Әлем халықтарының өнері» халықаралық қауымдастығының бейнелеу өнерінің академигі Мұхамет-Омар Паншаевтың есімі Қазақстанда ғана емес, оның шегінен тыс аймақтарда да танымал. Оның қайталанбас туындылары көрерменін бірден баурап алады, әрбір кенепке туған жерге деген сүйіспеншілік сіңген. Суретші мен BAQ.KZ тілшісінің сұхбатында тек оның шығармашылығы ғана емес, басқа да мәселелер сөз болды.
– Мұхамет-Омар Сализұлы, туындыларыңыз бір-біріне ұқсамайды. Сіз үнемі ізденіс үстінде жүретін сияқтысыз. Солай ма?
– Иә, әрине. Шығармашылық жолымның 40 жылында мен шынымен де іздендім. Тамаша ұстаздардан алған өнегем сол, негізі жақсы кәсіби суретші ретінде мен өз шеберлігімді арттыруға тырыстын. Әлі осы жолымнан тайған жоқпын.
Сонымен бірге, кеңестік көркемсурет мектебі бүгінде әлемдегі ең үздік болып қала беретінін атап өткім келеді. Мен станоктық кескіндемені оқыдым, бұл - бейнелеу өнерінің ең шыңы десе де болады. Мен кәсіби сурет салуды бастағанға дейін мұның қаншалықты маңызды екенін ешқашан ойламаппын.
– Шығармашылық жолыңыз қалай басталды?
– Мектептен кейін іргеміздегі Өзбекстанның Фрунзе қаласындағы Чуйков атындағы мемлекеттік өнер техникумына оқуға түстім. Біз техникумды бітірер алдында білім ошағымызға Ленинград пен Мәскеудің өнер институттарына студенттерді іріктеу жұмыстарын жүргізетін комиссия келді. Ал менің «Ауылдағы кеш» деп аталатын жұмысым оларды біршама қызықтырды. Содан соң, комиссия мүшелері басқа да картиналарымды көруді өтінді. Ал менің жұмысымның бәрі үйде болатын, осы Жамбылдағы Жалпақтөбе ауылында қалған.
Десе де мен олардың соңынан еруім керек болды. Комиссия мүшелері Суриков атындағы Мәскеу мемлекеттік өнер институтына түсу емтихандарын тапсыруға ұсыныс жасады. Көп ойланып жатпастан, Мәскеуге келдім, институтқа құжаттарымды тапсырдым. Конкурс болды – бір орынға 200 талапкер таласып тұрмыз. Бірақ мен бәрібір сынақтан сүрінбей өттім. Шәкірттеріне білім беріп қана қоймай, оларға бағыт-бағдар көрсетіп, таланттарының ашылуына жол ашқан тамаша сурет шеберлерімен танысу бақытына ие болдым. Осының арқасында мен болашағыма пайдалы болатын орасан зор білім алдым. Өйткені, станокпен сурет салудың өзі табыс табудың жолы ғана емес еді. Бұл – дарындылықты үздіксіз дамытуға мүмкіндік беретін өмір салты.
Суретші үнемі шығармашылықпен айналысуы керек, ал өнер мұражайлары қорларын толықтыру үшін оның ең жақсы туындыларын сатып алады. Оның үстіне, ол кезде жұмыстарды іріктеу мамандарды тарта отырып, өте жоғары деңгейде жүргізіледі. Иә, коллекционерлер де бар, бірақ онша көп емес.
– Мұхамет-Омар Сализұлы, сіздің бірегей жұмыстарыңызды қандай мұражайлардан тамашалауға болады?
– Менің туындыларым ТМД елдерінің барлық мұражайларында бар. Менің шығармаларым Қырғызстан бейнелеу өнерінің алтын қорына енді – бұл мен үшін ең жоғары баға. Қырғыз сурет мектебі өте күшті.
– Барлығы қанша шығарма жаздыңыз?
– Мен туындыларымды санап көрмеппін, бірақ 40 жылда екі-үш мың кенеп боядым деп ойлаймын.
– Осынша жылғы шығармашылық жолыңызда қылқаламға жақындауға да құштарлық болмаған кездер болды ма? Яғни, шабыттың тоқырауға ұшыраған шағы...
– Өмірде бәрі болды ғой, бірақ мен өзімді шығармашылықсыз елестете алмаймын. Жақында Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары Марат Әзілхановпен кездесуде Руслан Исмазов, Мұхиддин Маюфи сынды дүнген спортшыларының жетістіктерін мақтан ететінімді айттым. Бұл – балалар мен жастардың спорттық дайындығының жоғары деңгейінің көрсеткіші. Бірақ, өкінішке орай, жас ұрпақты шығармашылықпен тәрбиелеуге өте аз көңіл бөлініп жатыр. Бұл халқымыздың мәдени дамуына септігін тигізер еді.
– Сіздің де ауыл тіршілігіне, табиғатына арналған шығармаларыңыз көп-ақ. Мұхамет-Омар Сализұлы, өзіңізді әлі де ауылдықпын деп санайсыз ба, әлде қала тұрғынысыз ба?
– Өмірімнің көп бөлігін Тараз қаласының іргесіндегі Жалпақтөбе ауылында өткізгендіктен, ауылдық шығармын. Ал Мәскеуде оқып жүргенімде бала кезімнен санамда қалып қойған көріністерді жаздым. Бұл туындыларым Бүкілодақтық көрмеде еліміздің жас суретшілерінің бес мың жұмысынан тұратын экспозицияны ашты. Бұған менің «Дүнген ауласы» атты шығармалар топтамам кірді. Содан кейін мамандар маған дәл осы тақырыптан – ауыл көріністерін суреттеуден ауытқымауға кеңес берді. Бұның дұрыстығына уақыт өткен сайын көз жеткізіп келемін, менің бағымды ашқан ауылдың табиғаты, ауылдың топырағы, ауылдың ауасы!
– Бейнелеу өнері адамның рухани деңгейін көтеруге қызмет етеді дегеніңіз бар еді...
– Өте дұрыс айтасың, сурет, бейнелеу өнері – адам жанының, рухының тәрбиешісі. Сонымен қатар, шығарма міндетті түрде көрерменнің жүрегінен орын алуы шарт емес екеніне, жүрек пен жанды картинаның өзіне салу керек екеніне сенімдімін. Осы шарт орындалса ғана суреттің мәні адамның миына жетеді, автордың айтқысы келгенін түсінеді.
Иә, рас, тақырыбы да, бояуы да айқайлап тұрған картиналар бар: «Мені сатып ал! Қараңдаршы, мен қандай әдемімін!» деп тұрады олар Арбаттарда, галереяларда... Алайда, мұның шығармашылықтың коммерциялық бағыты екенін естен шығармаған жөн. Алайда, мұндай жұмыстарды сатып алған адам нағыз мамандардың пікірін тыңдайтын болса, сол сурет үшін қалтасынан шығарған ақшасына іші ашитын еді, өкінер еді.
Бейнелеу өнеріндегі рухани бағытты әлі де қолдаймын.
– Мұхамет-Омар Сализұлы, ресми жұмысыңызда осындай табиғи даралығыңызды, шығармашылық болмысыңызды қалай сақтайсыз?
– Мен сурет өнерінің ұлы шеберлерінен және айналамдағы табиғаттан үнемі үйреніп келемін. Шеберханадағы кейбір әріптестерім рұқсат етсе де, мен оларды көшірмеймін, бірақ мен оқимын. Қазір компьютерлік технологияның сондай қарқынмен дамуына байланысты сурет салуды үйренудің қажеті жоқ деп санайтындар бар. Дегенмен, бұрын да, қазір де суретшілер жасаған кенептер көбірек бағаланған, бағалана да береді. Қалай болғанда да, технологиялық құрылғы кенепке қайталанбас шабытты, рухани, адами шеберлікті, жанның қалауын көшіре алмайды.
– Қылқалам шеберлігіне тәрбиелеп жүрген шәкірттеріңіз бар ма?
– Иә, бар. Өкінішке қарай, олар шығармашылықтың коммерциялық бағытын таңдады. Бірақ мен оларды кінәламаймын, өйткені біздің заманымызда шығармашылыққа толықтай берілу өте қиын. Өйткені, тек бояулар мен кенептердің құнын санап көріңізші. Бір кенеп жазу үшін кем дегенде 10 түтік майлы бояу қажет. Мен басқа шығындар туралы айтып отырған жоқпын.
– Қазір шығармашылықпен айналысып жүрсіз ба?
– Мен шығармашылықсыз, қылқаламсыз өмір сүре алмаймын. Жасым біразға келсе де, мен мұнымен тоқтамаймын және әлі де өзімнің ең керемет картинамды жасауды армандаймын.
– Мұхамет-Омар Сализұлы, енді туындыларыңыз бен жұмысыңыз туралы өз аузыңыздан естісек, оларды қандайда бір ортақ мотив біріктіре ме?
– Әрине, өзімнің туындыларым туралы туралы ұзағынан айтар едім. Мен қылқаламды қолыма ұстағанда, ең алдымен өз сезімімді, сюжетке деген көзқарасымды білдіруге тырысамын.
Бүгінде Дулати атындағы университетте сурет пәнінен сабақ беріп жүрмін. Мені таң қалдыратыны, сурет факультетіне өте әлсіз жігіттер келеді. Ал бұл олардың кінәсі емес дер едім. Мектеп бағдарламасында бейнелеу өнері мен сызу пәніне өте аз көңіл бөлінеді. Ауыл балаларының бәрі де, қала балалары да тегін көркем студиялар мен үйірмелерге бара бермейді. Мен шәкірттеріме бірдеңе үйрету үшін барымды саламын. Бұл олардың алған білімдерін диплом алғаннан кейін жұмыс істейтін оқу орындарында шәкірттеріне береді деген сенім ұялатады.
– Балаларыңыздың ішінде суретшілікке бет бұрып, сіздің талантыңызды мұра еткендер бар ма?
– Менің төрт балам бар. Үлкен ұлымды Тараз қалалық көркемсурет училищесінде мұғалім болып жүргенімде сурет салуға үйреттім. Ол ыждаһаттылықпен сурет салуды меңгеріп алды, жақсы туындылары бар. Бірақ, соңында ұлым газ саласының кәсіби маманы болды, оның өмірден өз жолын тапқанын мақтан тұтамын. Ал басқа балаларым шығармашылыққа жақындаған жоқ, әрқайсысы әр саланы таңдады.
– Сіздің ойыңызша, мәдени қоғамды тәрбиелеу үшін не істеу керек?
– Бұл – өте күрделі және көп уақытты қажет ететін процесс. Менің қатты алаңдайтыным, бүгінде шығармашылық пен мәдениетке өте аз көңіл бөлінуде. Мәдениетті адамды жастайынан тәрбиелеу керек, оған ұлы күйшілер, әншілер, жазушылар, өнер адамдары туралы айтып беру керек. Мен қаламызда қазақстандық суретшілердің картиналары бар бірде-бір баннер немесе қабырға суретін көрмеймін. Ал бұл сәнді де салтанатты эстрада жұлдыздарының бейнесі бар плакаттардан әлдеқайда жақсы болар еді. Бірақ біз қоғамымыз ұмтылған құнсыздау дүниеге нәрсеге ие болдық. Өкінішті!..
– Мұхамет-Омар Сализұлы, армансыз адам болмайды, десе де әлі орындалмаған арманыңыз бар ма?
– Менің көптеген армандарым орындалды. Жеке көрмелерім Қытайда, Иранда, Сауд Арабиясында, Мәскеуде, Бішкекте, Алматыда өтті. Бірегей туындыларым Әбілхан Қастеев атындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік өнер мұражайында, Мемлекеттік Третьяков галереясында, Әйтиев атындағы Қырғыз ұлттық бейнелеу өнері мұражайында, Сиян бейнелеу өнері мұражайында, Иран өнер мұражайында, жеке коллекцияларда сақтаулы тұр. Қазақстанда және көптеген шет елдерде менің шығармашылығымның ізі бар.
2020 жылы менің есімім Қазақстанның Алтын кітабына енді. Енді мен әлемде соғыстар тоқтап, суретшілер барлық шығармашылық алаңдарда өз полотноларын жасап, бүкіл халыққа көрсетсе ғой деп армандаймын.
– Мазмұнды әңгімеңіз үшін рақмет, жаңа шығармашылық табыстар тілейміз!
