Кеше ғана өткен Президент сайлауы жайлы ҚР ҰҒА вице-президенті, ҚР ҰҒА академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы Зарема Шәукенова ойын ортаға салды, деп жазады BAQ.KZ тілшісі.
Сайлау – демократияның маңызды белгісі, міндетті атрибуты ғана емес, сонымен бірге оның қажетті бастапқы шарты. Бұл халыққа биліктің нақты көзі ретінде әрекет етуге және азаматтық қоғамға билікті басқаруға мүмкіндік беретін негізгі саяси институт. Бұл азаматтарға азаматтық қатысу мен ынтымақ танытуға мүмкіндік беретін сайлау. Өзінің конституциялық құқығын пайдалана отырып, қазақстандықтар оң өзгерістерге деген үміттерін білдіріп, жаңа өзгерістерді қолдады – дейді саясаттанушы.
2022 жылдың 20 қарашасы еліміздің жаңа тарихына маңызды, тарихи күн ретінде енетіні сөзсіз. Халық өз болашағы үшін дауыс берді.
Қазақстандық сайлаушының портреті эволюциялық өзгерістерге ұшырап келеді – сайлаушылар белсенді әрі талапшыл бола бастады. Олар өздерінің сайлау құқықтарын іс жүзінде белсенді жүзеге асыруға дайын. Мұны олар әлдеқайда жақсы біледі. Тәжірибелі әлеуметтанушылар бақылау әдісін өте жақсы көреді. Мен әртүрлі тұрмыстық, кәсіби, жеке, тіпті кездейсоқ кездескен әртүрлі адамдарға бір ай бойы - «Сіз сайлауға барасыз ба?» деген сұрақты қойдым. Естіген жауабым жалпы қоғамдық пікірді көрсетті. Алайда, олар міндетті түрде дауыс беремін деп жауап бергендердің арасында бұрын әртүрлі себеппен, тіпті сайлауға мүлде бармағанын айтқан адамдардың пікірлері резонанс тудырды. Олар бұл жолы дауыс беруге міндетті түрде баратынын барлық қазақстандықтың өмірін лайықты ету үшін міндеттемелер мен жауапкершілікті өз мойнына батыл алған адамға – Қасым-Жомарт Тоқаевқа қолдау білдіру ниетімен түсіндірді – дейді Зарема Кәукенқызы.
Оның сөзіне қарағанда, өткен сайлаудың ерекшелігі – азаматтардың өз проблемалары туралы мәлімдеп қана қоймай, мемлекетпен толыққанды нәтижелі диалогқа түсуге деген сенімі мен дайындығы.
Бүгінгі таңда адамдар алдағы жеті жыл Қазақстан тарихында үздік бола алады деген үлкен үмітпен өмір сүріп келеді. Әр қазақстандықтың жүрегінде Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасы жаңғырды. Біздің Қазақстанның қандай болғанын көргіміз келеді және ең бастысы қандай болса да көзқарасымыз сәйкес келеді. «Бұрын кеткен қателіктер қайталанбауы үшін не істеу керек?» деген сауалдың жауабын іздеп көруге болады – дейді Зарема Шәукенова.
Ол бұл сұрақтың жауабын Мемлекет басшысы сайлауда дауыс бергеннен соң, журналитердің сауалына жауап беру барысында айтқанын мысал етті.
Мемлекет басшысы дауыс бергеннен кейін журналистер сұрағына бірден жауап бере отырып, саяси қайта жүктеудің сөзсіз екенін ерекше атап өтті. Саяси реформаларды жалғастыру керек, әйтпесе тоқырау болады. Жыл соңында Президент парламенттік сайлау мерзімдері туралы арнайы мәлімдеме жасайды. Журналистердің парламенттік сайлау сол ойыншылармен өтеді деген қорқынышына Қасым-Жомарт Тоқаев парламенттік сайлау басталғанға дейін бірнеше партия тиісті шарттарды орындап, тіркеуді ала алады деп нақты жауап берді. Сонымен қатар, парламенттік сайлау жаңа аралас жүйе бойынша өтеді, сайлау нәтижесінде еліміздің заң шығарушы органына түрлі пікір иелері, соның ішінде оппозициялық көзқарастарды білдіретін адамдар түседі – дейді саясаттанушы.
Осылайша, елдегі демократиялық реформалардың келесі қадамы алдағы парламенттік сайлауға тікелей байланысты. Реформалар бар тәжірибені жақсы талдаудан және уақыт сынынан өткен тиімді әзірлемелерді сақтаудан басталуы керек екенін есте ұстаған жөн. Оның ішінде, ең алдымен, әдістеме тұрғысынан тексерілген әлеуметтанулық зерттеулермен қарулану керек.
Жаппай сауалнама индустриясы әрқашан сайлау болжамдарын қолданды. 1936 жылы бұқаралық сауалнама индустриясының негізін қалаушы Джордж Гэллап өз қызметімен 1200 респонденттен өкілдік ұлттық үлгі бойынша сауалнама жүргізіп, екінші мерзімге созылған Ұлы Америка президенті, демократ Франклин Рузвельттің жеңісін болжады. Сонымен бірге, екі миллионнан астам әлеуетті сайлаушымен сұхбаттасқан сол кездегі ең ірі американдық «literari Digest» журналының қарама-қарсы болжамы ұятқа қалды. Содан бері Gallup ұйымы, АҚШ-тың басқа да жетекші зерттеу агенттіктері сияқты, президенттік сайлау нәтижелерін болжауда ешқашан қателескен емес – дейді саясаттанушы.
Саясаттанушының сөзіне қарағанда, әлемде дауыс берушінің сайлаушы ретіндегі мінез-құлқын зерттеудің өзектілігі жоғары.
Ал алдында саяси реформаларды жүзеге асыру бойынша ауқымды мақсаттар мен міндеттер тұрған Қазақстан үшін мұның маңызы зор. Соның бірі алдағы парламенттік сайлау – дейді Зарема Кәукенқызы.
Мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауда Сайлау сауалнамаларын жүргізуге қатысқан зерттеу ұйымдарының біразын атап өткен жөн.
Олардың қатарында – «Демократия институты» ҒЗИ және «Қоғамдық пікір» зерттеу институты, Қазақстанда электоралдық зерттеулердің, оның ішінде exit-poll жүргізудің үлкен тәжірибесі бар. «Аманат» партиясының қоғамдық саяси институты, Кешенді әлеуметтік зерттеулер институты – Астана «СОЦИС-А» ИКСИ ҚҚ, «Ашық қоғам» халықаралық өңірлік зерттеулер институты, «Жастар» ҒЗО. Бұның барлығы ел көлемінде де, жекелеген деңгейде де жалпы және сайлау кезінде әлеуметтік зерттеулер жүргізуде тәжірибесі бар ұйымдар. Бірақ DAMU RG зерттеу тобы президенттік сайлауда алғаш рет өз болжамын жариялады. Және мұны «Демократия институты» президенттік және парламенттік сайлауда электоралды сауалнама жүргізу тәжірибесі бар ұйыммен зерттеу тандемінде жасады. Бұл, айтпақшы, сайлаудағы социологиялық науқандар консорциумында жұмыс істеудің қызықты тәжірибесі, оның ішінде болжамды қателерді азайтуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлау кезінде көріп отырғанымыздай, әлеуметтанушылардың болжамдарының дәлдігі де, сайлау қалауына да, сондай-ақ сайлаудағы дауыс беру нәтижелеріне де (exit-poll) қатысты айтарлықтай жоғары болды – дейді Зарема Шәукенова.
Конституциялық реформаға сәйкес Қазақстан қоғамы Президент пен Парламенттен басқа түрлі деңгейдегі әкімдерді, мәслихаттарды сайлауы тиіс.
Социологиялық сауалнамаларға деген сұраныс кандидаттар тарапынан да, қоғам тарапынан да одан әрі арта түспек. Сайлаушылардың көңіл – күйін зерттеу, сайлаушылардың мінез-құлқын болжаудағы дәлдік, сайлау күніндегі сауалнамалар – отандық зерттеушілерге арналған exit-poll – олардың беделі мен кәсібилігінің лакмус қағазы. Бүгінгі таңда әлеуметтанушылардың алдында бірнеше өзекті міндеттер тұр. Ол – сайлаушылардың таңдауы мен мінез-құлқының жаңа түсіндірме модельдерін, зерттеу әдістерін, соның ішінде респонденттердің шынайылығын анықтау әдістерін әзірлеу, сондай-ақ әлеуметтанулық зерттеулерге деген сенімді арттыру қажеттілігі – дейді саясаттанушы.
