Тау-кен өнеркәсібінде қандай жаңа мамандықтар сұранысқа ие?

Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Академиялық еркіндік ЖОО-ға не береді? Уақыт талабына сай білім беру бағдарламасын қалай дайындау керек? Тау-кен өнеркәсібінде қандай жаңа мамандықтар сұранысқа ие? Осы және өзге де сұрақтарға «Рудный индустриялық институты» КЕАҚ басқарма төрағасы, ректор, т.ғ.д., профессор, академик Әбдірахман Найзабеков жауап берді.

Тілші: Әбдірахман Батырбекұлы, сіздің ойыңызша, білім беру бағдарламасы қандай талаптарға сай болуы керек?

Әбдірахман Найзабеков: Білім беру бағдарламасын дайындау өте қиын және сонымен бірге білім беру саласы үшін өте қызықты сұрақ. Жоғары оқу орындары ескі стереотиптерден арылып, инновациялық тәсілдерді қолданады, шетелдік тәжірибені зерттейді, жұмыс берушілермен үндестікте болуға тырысады, тіпті бір жерде олардан озып кетеді. Білім беру бағдарламалары бүгінгі күннің талаптарына барынша жауап беруі тиіс.

Бұл үдерісте болашақта еңбек нарығында сұранысқа ие мамандарға қажетті құзыреттер берілген жаңа кәсіптер атласы үлкен көмек көрсететіні сөзсіз.

Білім беру бағдарламалары жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының (МЖМБС), салалық біліктілік шеңберлерінің және кәсіптік стандарттардың талаптары ескеріле отырып әзірленеді. Міндетті пәндер (Қазақстанның қазіргі тарихы, философия, шет тілі, қазақ, орыс тілдері, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (ағылшын тілінде) және басқалар) жалпы білім беретін пәндер циклына кіреді.

Базалық және бейіндеуші пәндер циклы жоғары оқу орны компонентінен және таңдау компонентінен тұрады. Бұл циклдердің толықтырылуын университет дербес көздейді. Сонымен қатар ЖОО оқытудың қосымша түрлерін анықтайды. Сондай-ақ студенттер кәсіби тәжірибеден және қорытынды аттестаттаудан өтуі керек, оларға қойылатын талаптар МЖМБС-да көрсетілген.

Тілші: Бүгінгі таңда еңбек нарығында қандай мамандықтар сұранысқа ие және ЖОО-да студенттерді қандай жаңа мамандықтар бойынша оқытасыздар?

Әбдірахман Найзабеков: Мультитәртіптілік – перспективалық кезеңдегі бәсекелестік артықшылықтардың бірі. Өнеркәсіпте жаңа өнімдерді жобалауға және бейімдеуге, маркетинг жүргізуге және өндіріс үдерісін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін өзара байланысты құзыреттері бар қызметкерлерге қажеттілік туындайды. Біз Рудный индустриялық институтында еңбек нарығының ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін зерттеу нәтижесінде біз болашақта бәс тігетін мамандықтарды анықтадық. Жүйелік тау-кен инженері, BIM-менеджер-жобалаушы, ақпараттық жүйелердің сәулетшісі, IT-аудитор, энергоаудитор, интеллектуалды басқару жүйелерінің сәулетшісі, инженер-композитор және басқа да бағыттар бойынша жаңа білім беру бағдарламаларын дайындау басталды.

Осы білім беру бағдарламасының түлектерін жұмысқа орналастыру перспективаларын нақты түсіну жүргізіліп жатқан жұмысқа үлкен көмек көрсетеді. Біз кадрлар даярлау нарығына талдау жүргіземіз, бәсекелестерді зерттейміз, өзіміздің бәсекелестік артықшылықтарымызды сәйкестендіреміз, сондай-ақ мүмкіндіктеріміз бен кадрлық, материалдық-техникалық, ақпараттық, қаржылық және басқа да ресурстармен қамтамасыз етілуімізге баға береміз.

Тілші: Кадрларды, атап айтқанда, әртүрлі салалардың мамандарын даярлау кезінде ғылымның өндіріспен тығыз байланысы өте маңызды. Бұл бағытта қандай жұмыстар атқарылуда?

Әбдірахман Найзабеков: Біз техникалық бейіндегі кадрларды даярлау салада көшбасшы болып табылатын өнеркәсіптік кәсіпорындармен тығыз өзара іс-қимыл жасай отырып жүргізілуге тиіс екенін түсінеміз. Қазіргі уақытта Қазақстанның жоғары оқу орындарының қолданыстағы заңнамалық базасы мен академиялық еркіндігі жұмыс берушілермен өзара іс-қимыл тетіктерінің кең ауқымын бастауға мүмкіндік береді. Жұмыс топтарында талқылау, дөңгелек үстелдер өткізу, білім беру бағдарламаларын бағалауға жұмыс берушілердің қатысуы, сараптамалық қорытындылар дайындау – бұл әрбір білім беру бағдарламасын әзірлеу кезеңінде жүргізетін жұмыстың елеусіз бөлігі ғана.

Қазіргі уақытта бірнеше салалардың түйіскен жерінде орналасқан интеграцияланған білім беру бағдарламаларын дайындау бірінші орынға шығады. Мысалы, техникалық бейіндегі барлық білім беру бағдарламаларына біз студенттердің цифрлық сауаттылығын арттыруға бағытталған курстарды қосамыз (бағдарламалау, ауқымды деректер, ақпараттық қауіпсіздік және т.б.). Кадрларды даярлау бағдарламалары өнеркәсіпке де, шағын және орта бизнеске де бағдарланған.

Тілші: ЖОО-ға академиялық еркіндік не берді, осыған байланысты кадрларды даярлау траекториясы қалай өзгерді?

Әбдірахман Найзабеков: Біз еңбек нарығының сұраныстарына икемді бейімделумен студенттердің жеке траекторияларын, қолданбалы және зерттеу құзыреттерін қалыптастыруды, оқытудың жобалық нысандарын дамытуды қамтамасыз ететін Major-Minor моделін енгізу қажеттілігіне жақындадық. Біз студенттерге дипломдық жобаларды дәстүрлі қорғаудың орнына өздерінің технологиялық стартаптарын қорғауды таңдау мүмкіндігін қарастырамыз. Сонымен қатар, студенттердің дизайнерлік ойлауын дамыту қажеттілігі туралы ұмытпау керек, ол көбінесе проблемаларды шешудің жүйелі тәсілін анықтайды және инновация мәдениетін дамытады.

Білім беру бағдарламаларына жасыл экономика мен үнемді өндіріс қағидаттарын зерделеуге бағытталған курстарды енгізуге де баса назар аударылды. Білім алушылар қазіргі әлемдегі жасыл экономиканың рөлі, елімізде Жасыл экономиканы құрудың және оның жұмыс істеуінің құқықтық негіздері туралы, ең алдымен қоршаған ортаны қорғау, энергия мен ресурс үнемдеуді дамыту, энергетикалық тиімділікті арттыру, шаруашылық және өзге де қызметте инновациялық технологияларды қолдану тұрғысынан кешенді білім алады.

Тілші: Сіздің ойыңызша, қазіргі заманғы маман қандай құзыреттерге ие болуы керек?

Әбдірахман Найзабеков: Кадрларды даярлау білім беру бағдарламаларының сапасына байланысты, олар өз мәні бойынша бұдан әрі мониторингті, бағалауды, түзетуді және ревизияны көздейтін «тірі» құжат болып табылады. Оған біздің жұмыс берушілер көмек көрсетеді.

Үшінші жыл қатарынан Рудный индустриялық институтының техникалық мамандықтарының студенттері үшін Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі бөлімшелерінің директорының дәрістері өткізілуде. Біз бірлесіп «Бірінші басшылар – студенттерге» жобасын іске асырамыз. Бөлім басшылары студенттерге тау-кен саласында қолданылатын озық технологиялар мен жұмыс әдістері туралы айтады. Кәсіпорын мамандарының аудиторияларда айтқандарының бәрін студенттер содан кейін кәсіпорында кәсіптік практикадан өту кезінде көреді. Студенттер «бір ауыздан» кәсіпорында орнатылған жаңа жабдықтар мен бағдарламалық қамтамасыз ету туралы біліп, заманауи маманға қажетті құзыреттерге ие болады. Студенттер оқу үдерісінде алған теориялық білімдерін бекітуге бағытталған кәсіпорындарда тағылымдамадан өтеді. Өндірісте олар ЖОО-ны бітіргеннен кейін кәсіпорында жұмысқа орналасу перспективасымен практикалық дағдылар мен құзыреттерге ие болады.

Тілші: Сіз тау-кен кәсіпорындары мен жұмыс берушілермен бірлесіп ғылыми зерттеулер жүргізесіз бе?

Әбдірахман Найзабеков: Институттың корпоративті серіктестері – жұмыс берушілермен қарым-қатынас оқу үрдісіне дуалды оқыту элементтерін енгізуді қарастырады, бұл студенттерге кәсіпорын бөлімшелерінде кешенді зертханалық жұмыстарды орындауға және технологиялық үдеріске толықтай енуге мүмкіндік береді.

Өнеркәсіптік кәсіпорындар ұсынған проблемалық-бағдарланған ақпаратты ескере отырып, студенттердің курстық және дипломдық жобаларды (жұмыстарды) дайындауы, сондай-ақ оларды кәсіпорындарда кейіннен қорғау бірінші басшылар мен жетекші мамандардың қатысуымен жүргізіледі.

Институт оқытушылары мен студенттерін тарта отырып, бірлескен ғылыми зерттеулер жүргізіледі, сондай-ақ институт оқытушылары кәсіпорындарда тағылымдамадан өтеді.

Бізде өңір кәсіпорындарымен осы ынтымақтастық тәжірибесі бойынша кейстер көп. Мысалы, жыл сайын «ССКӨБ» АҚ кадрларды даярлау оқу орталығының базасында ЖОО студенттерінің дипломдық жобаларын қорғау жүргізіледі. «ССКӨБ» АҚ және Рудный индустриялық институтының бірінші басшыларынан тұратын беделді комиссияның алдында бітіруші студенттер өздерінің дипломдық жобаларының нәтижелерін ұсынады және осы кәсіпорында жұмысқа орналасудың басым мүмкіндігіне ие болады.

Тілші: Институтта студенттердің практикалық дағдыларын аккредитациялау бойынша сараптамалық кеңестер жұмыс істейтінін білеміз. Олар қандай тапсырманы орындайды?

Әбдірахман Найзабеков: Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген реттелетін кәсіптер бойынша сертификаттау жүйесін енгізуге дайындық мақсатында біз студенттердің практикалық дағдыларын аккредиттеу жөніндегі сараптамалық кеңестер құрдық. Мұндай алғашқы кеңес «ССКӨБ» АҚ-мен бірлесіп құрылды, оның құрамына кәсіпорынның жетекші мамандары мен РИИ оқытушылары кірді. Оның негізгі міндеті – «ССКӨБ» АҚ резервшілер базасына енгізу үшін студенттерді іріктеу, ЖОО-ның техникалық мамандықтары бойынша білім беру бағдарламаларын түзету.

Аккредиттеу үш кезеңде жүргізіледі: IQ деңгейін анықтау тесті, компьютерлік тестілеу және әңгімелесу. Соңында қатысушылар сертификаттар алады, бұл ретте қажетті балл деңгейін жинау өте маңызды. Студенттердің қысқы және жазғы каникул кезінде аккредитациядан өту мүмкіндігі бар, сонымен қатар жинаған баллдары жинақталады. Бұл құжат «ССКӨБ» АҚ-ға жұмысқа орналасу кезінде айқындаушы болып табылады, өйткені ол жас маманның құзыреттілігінің жоғары деңгейін көрсетеді. Жұмыс барысында институттың 120-дан астам студенті тәжірибелік машықтарды аккредиттеуден өтті. Осыған ұқсас сараптамалық кеңестер өңірдің басқа кәсіпорындарымен бірлесіп құрылған.

Тілші: Кадрларды даярлау кезінде ЖОО-ның материалдық-техникалық жабдықталуына ерекше назар аударылуға тиіс. ЖОО-дағы оқу жабдығы уақыт талаптарына қаншалықты сәйкес келеді?

Әбдірахман Найзабеков: Индустрия 4.0 үшін жаңа кәсіби құзыреттерді қалыптастыру қазіргі заманғы оқу-ғылыми жабдықтар мен бағдарламалық қамтамасыз етуді сатып алу есебінен жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық базасын үнемі толықтырған жағдайда ғана мүмкін болады. Студенттердің заманауи оқу-ғылыми жабдықтармен және бағдарламалық қамтамасыз етумен жұмысы біздің институт түлектерінің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді, өйткені олар бірден өндірістік үдеріске қосылады және қосымша оқытусыз немесе біліктілікті арттыру курстарынан өтусіз осы жабдық пен бағдарламалық қамтамасыз етуді кәсіпорынның қолданыстағы үдерістері мен жүйелеріне интеграциялайды. Заманауи бағдарламалық қамтамасыз етумен жұмыс істеу студенттерге ірі кәсіпорындардың мамандары жұмыс істейтін заманауи бағдарламалық өнімдерді меңгеру дағдылары мен іскерліктерін алуға мүмкіндік береді, бұл ЖОО түлектерінің кәсіпорында бейімделу кезеңін айтарлықтай қысқартады.

Жұмыс берушілер жұмысшы мамандығы бар түлектерді артық көреді. Олар, ең алдымен, өзара байланысты құзыреттердің толық жиынтығына ие инженерлерге қызығушылық танытады.

Осылайша, білім беру бағдарламасын дайындау күрделі және жан-жақты үдеріс деп айтуға болады, оның міндеті кәсіби және білім беру стандарттары арасындағы алшақтықты азайту болып табылады. Білім беру бағдарламасы табыстылығының басты критерийі түлектердің жұмысқа орналасу деңгейі болып табылады. Мұндай тәсіл біздің институт студенттерін жұмысқа орналастырудың жоғары пайызы, орта есеппен 95-97% түрінде өз дивидендтерін әкеліп отыр. Сондықтан Рудный индустриялық институтының түлектері еңбек нарығында сұранысқа ие және құзыретті.