Ақмола облысы, BAQ.KZ тілшісі. Ел тарихында ХХ ғасырдың 20-50 жылдарындағы саяси қуғын-сүргінді зерттеу мәселесінің өзектілігі күмән тудырмайды. Жыл сайын осы тақырыпты зерттеуде жаңа мұрағат материалдары жарияланады.
Ақмола облысындағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау мәселелері жөніндегі өңірлік комиссия жұмысының алғашқы нәтижелері туралы оның үйлестірушісі, тарихшы-ғалым Аманай Сейітқасымов айтып берді.
– Жалпы, комиссияның алдында қандай міндеттер тұр?
–Комиссия жұмысының мақсаты – кеңестік кезеңдегі қолдан жасалған репрессия құрбандарына қатысты тарихи ақиқатты тану, әлі зерттелмеген фактілерді объективті бағалау. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары ел тарихындағы ең қарама-қайшы, күрделі кезең болып табылады, ғылыми, объективті бағалауды қажет етеді. Қазіргі тарих ғылымы тұрғысынан өткен ғасыр лениндік-сталиндік және маоистік режимдерді, неміс және итальяндық фашизмді құрған, адамзат баласына өлшеусіз азап әкелген ең ауыр салдары бар трагедиялар, саяси және әлеуметтік тәжірибелер дәуірі ретінде сипатталған. Біз олардың салдары Еуразия елдеріне Атлант мұхитынан Тынық мұхит аймағына дейін ғана емес, тіпті Латын Америкасы мен кейбір Африка мемлекеттеріне де әсер еткенін көреміз.
Дамыған елдерде басқарудың демократиялық жүйесі бар, сенімді азаматтық қоғам және осындай жағдайлардың қайталануын болдырмайтын экономикалық және әлеуметтік негіздер қалыптасқан. Тәуелсіз Қазақстан бұл үдерістен сырт қала алмайды. Ескі жүйеден неғұрлым тез арылсақ, елдің демократиялық, тұрақты дамуына толық негіз бар. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап осы бағытта маңызды қадамдар жасады.
2020 жылғы мамырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың сталиндік қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы мақаласының шығуы және осыдан кейін мемлекеттік комиссия құру және оның нақты құзыреттерін бекіту маңызды сәт болды. Өйткені, осы уақытқа дейін ақтау процесі қуғын-сүргінге ұшырағандардың барлық санаттарына әсер еткен жоқ. Тек қазір ғана қуғын-сүргін, ашаршылық және жерді иеліктен айыру құрбаны болған үш миллионнан астам адамның тағдыры біздің ғалымдарымыздың жүйелі зерттеулерінің тақырыбына айналуда.
–Зерттеу жұмыстарының барысына тоқталып өтсеңіз?
–Аймақтағы оқиғалар, жазалау шаралары, жалған айыптаулар, әрине, толық зерттеуді қажет етеді деп айта аламыз. Облыстың аумақтық құрылымы осы кезең ішінде біршама өзгергенін ескеру қажет. Облыс аудандары Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарының құрамында болғаны, ал Көкшетау облысы 1944 жылы құрылғаны белгілі. Сондықтан зерттеушілер көрші облыстардың мұрағаттарына барып, Ресейдің Омбы облысының қорларындағы құжаттармен танысып, аймақтарға арнайы экспедициялар ұйымдастырды.
Жазғы кезеңдегі жұмыс нәтижесінде Бурабай, Шортанды аудандарында бұрын белгісіз жиырмаға жуық зардап шеккендердің есімдері анықталды. Қазір дәлелдемелер жиналып, қажетті құжаттар іздестірілуде.
Ақмола облыстық мұрағаты шығарған «1938-1940 жылдары және 50-жылдардың басында Ақмола облысында жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғалар» кітабында көптеген мәліметтер жиналды. ҰҚК мұрағатының деректері бойынша, 58 – баптың 10-параграфы бойынша - «Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат және зиянкестік әрекеттері үшін» 5400 адам сотталған. Олардың үштен бірі өлім жазасына кесілді.
–Құрбандар бойынша нақты қандай мәліметтер табылды?
Қазіргі уақытта біз мемлекеттік мұрағаттар қорларынан ақталған 2511 азамат және ақталмаған 2373 азамат туралы мәліметтер жинап үлгердік. Сонымен қатар, 1920-1923 жылдары жұмыс істеген кеңестік жұмысшы-шаруа милициясының қорларынан эксперттік айналымға қуғын-сүргінге ұшыраған, жер аударылған және жалған айыппен атуға сотталған 250 адамның ісі келіп түсті. Кеңес өкіметінің ауқатты адамдар мен «кулактарға» қарсы тұруы, оларды сайлауға, дауыс беруге қатысу құқығынан айыруы, неміс, корей, шешен-ингуш халықтарының күштеп көшірілген өкілдерінің тізімдері туралы айыптаулар табылды.
Әрбір табылған құжатқа арнайы парақ толтырылады және кесте бойынша ақпарат енгізіледі.
Жергілікті жерлерде «ашық» сот отырыстары өткізілді. Осы жылдары Ақмола облысында бірінші кезекте Алаш Орда қайраткерлері Жұмағалы Тлеулин, Мағжан Жұмабаев қуғын-сүргінге ұшырады, кейіннен үкіметтің көрнекті қайраткерлері Әбілқайыр Досов, Сәкен Сейфуллин, 1933 жылы Мәскеуде белгісіз жағдайларда қайтыс болған Смағұл Сәдуақасовтың туыстары қуғын-сүргінге ұшырады.
Көкшетаудағы ескі қазақ зиратында сталиндік қуғын-сүргіннің ең жас құрбандарының бірі – Сәкен Сейфуллиннің ұлы Аян жерленген. Көкшетауда тұрып, жұмыс істеген 30-ға жуық Алаш қайраткерлерінің есімдері белгілі, олардың ішінде Біләл Малдыбаев, Сейітбаттал Мұстафин, Темірболат Телжанов…
Қуғын-сүргін бүгінде мемлекет құрушы ұлт болып табылатын қазақ халқының ұлттық бірегейлігіне ерекше нұқсан келтірді. Сталиндік тоталитаризм кезінде қуғын-сүргін қазақ зиялыларының бір емес, бірнеше ұрпағын қамтыды.
Ақмола облысы бойынша жаппай Сталиндік қуғын-сүргінге ұшырағандардың 62,5% - ы 1930-1940 жылдары 3360 адам сотталды. Ұлы Отан соғысының басталуына байланысты репрессия біршама бәсеңдегенімен, 1940-1950 жылдары 2065 адам қуғынға ұшырады.
–Жазалау орындарына қатысты тың деректер бар ма?
– Жазалау науқаны Ақмола облысының тұрғындарын айналып өтпеді. Өңірде ГУЛАГ-тың АЛЖИР және КарЛАГ сияқты ірі лагерьлері болғанын ұмытпаған жөн. Республика аумағында барлығы 11 ГУЛАГ лагері құрылды: АЛЖИР, Дальний, Степной, Песчаный, Камышлаг, Ақтөбе, Жезқазған, Петропавл, Кеңгір және Өскемен.
Ақмола өңірінде Алжирден басқа, сталиндік тоталитарлық жүйе қуғын-сүргінге ұшыраған халықты жаппай депортациялау орындары болды, олардың арнайы «нүктелерін» анықтау алдағы уақыттың еншісінде. Алдағы зерттеулер барысында Жолдыбай, Степняк, Приречное сияқты елді мекендердегі қуғын-сүргін және депортация құрбандарын толық анықтау және ақтау міндеті тұр.
Мысалы, Зеренді ауданында 4 лагерь жұмыс істеді. Бұл – Приреченское селосындағы № 14 колония, 3-ші бөлімше, Үлгілі ауылында ІІМ-нің 3-ші жеке лагерь пункті (ОЛП), Ключи елді мекеніндегі «№ 3 ОЛП учаскесі» лагері. Сондай-ақ Ақан, Баратай ауылдарының жанында, сондай-ақ Озерное елді мекенінде, Приреченское, Симферополь ауылдарында лагерьлер болды. Бұл колонияларда 400-ден 7000-ға дейін тұтқын жазасын өтеген. Олардың арасында зиялы қауым өкілдері, қарапайым колхозшылар, Батыс Украинадан жер аударылғандар да болды.
–Өңірде саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың нақты саны қанша? Олар туралы тізім жасалды ма?
–Репрессия Көкшетау өңірін де айналып өтпеді. Оның аумағында бірнеше жыл ішінде бес лагерь құрылды. № 14 колонияның басқару орталығы Көкшетау қаласында орналасқан.
Айталық, Павловка мен Чаглинка ауылдарының арасында орналасқан №3 лагерьде ерлер мен әйелдер қамауда болды. Олар биік дуалмен бөлінген 17 ұзын казармаға орналастырылды. Лагерь үш бөлімге бөлінді, бірақ қанша адам болғанын айту қиын. Бірақ олардың мемлекетке ауылшаруашылық өнімдерін өткізгеніне қарап, бірнеше мың тұтқындар болғаны анық. Бір ғана бөлімшеде 4700 бас мал болған. Лагерьлер егін өсірді, мал өнімдерін тапсырды.
Колонияда үлкен бақ, жел диірмені, электр станциясы, гараж, сарай, наубайхана, тігін шеберханасы, питомник және бастауыш мектеп болды. Біз лагерьлер орналасқан жерлерде болдық. Жиналған деректер негізінде өңірдің қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтарын жаппай жерлеу картасының жобасын жасадық. Лагерьлердің аумағын, маршруттарын, жұмыс істеу уақытын анықтап, карта-схема бойынша қамаудағылардың шамамен санын белгіледік. Сол оқиғалардың куәгерлерін іздестірудеміз. Тек Көкшетау ауданы мен қаладан мыңдаған адамдар ауданнан тыс жерлерге күштеп көшірілді.
Тарихи-далалық зерттеулер жүргізу барысында Рузаевка ауданының Чернозубовка ауылының маңында 20-25 жылға сотталғандар отырған үлкен лагерь болғанын білеміз. Ақсу, Төңкеріс, Бестөбе, Жолымбет, Даниловка елді мекендерінде «Қазалтын» бірлестігі жүйесінде лагерьлер болды. Жалпы, алдымызда орасан зор жұмыс тұр.
–Ең жоғары жазаға кесілген адамдар жайлы архив құжаттары не дейді?
–Ақмола облысында 5400 адам айыпталды, оның ішінде 1600 адам ең жоғары жазаға тартылды. ҚР Бас прокуратурасының мәліметінше, облыс аумағына 83 мың адам жер аударылды. 1938 жылдан 1953 жылға дейін АЛЖИР арқылы 20 мыңға жуық тұтқын өтті, нақты саны әлі белгісіз.
Бүгін қуғын-сүргін туралы айтқанда, біз тек сандарға, есептеулер мен тұжырымдарға ғана тоқталмауымыз керек, нақты адамдар, олардың тағдырлары туралы айтудың уақыты келді. Көптеген айыптаулар ешқандай негізі жоқ саяси және идеологиялық сипатта болды.
1936 жылы Украинадан Красноармейский ауданына 4393 шаруа қожалығы келді, халқы – 20499 адам, олардың көпшілігі шаруалар. 1942 жылға қарай Қазақстан аумағына 150 мыңға жуық адам жіберілді. Облыс халқы көбейді, тұрғын үй мен азық-түлік жетіспеді. Жергілікті тұрғындар қолдау көрсетті, бұған қоныс аударушылардың естеліктері дәлел. Алайда тұрғындар мен қоныс аударушылар арасында даулы жағдайлар да туындады.
Көкшетау облысына Қырымнан, Украинадан және Поволжьеден, Арықбалық, Красноармейск, Щучье, Келлер және Чкалов аудандарының колхоздарына қоныс аударушылар келді. Еңбекке қабілетті ер адамдар 16 жастан бастап еңбек армиясына жұмылдырылды.
–Университет ғалымдары зерттеуге қаншалықты үлес қосуда?
–Ш.Уәлиханов атындағы университеттің ғалымдары бірнеше бағыт бойынша жұмыс топтарына қосылған. Осылайша, жер аудару, жаппай ұжымдастыру туралы бұрын зерттелмеген мұрағаттық материалдарды зерделеу жүргізілуде.
Ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша есімдері әлі ақталатын жерлестеріміз туралы көп томдық жинақ басып шығару жоспарлануда.
Зеренді ауданы Приречное ауылының маңында жаппай ату орны табылды. Тарихи-мәдени мұраны қорғау орталығы облыстық тарихи-өлкетану мұражайымен бірлесіп осы жердің картасын жасауға кірісті.
Былтыр университет түлегі, филолог Ерден Нұрахметтің «Алаш арысы Біләл Малдыбайұлы» атты кітабы жарық көрді. Осыған байланысты жұмыс тобы Алаш қайраткерлерінің нақты тізімін белгілеу, естелік белгілерін орнату, жинақтар, фильмдер, фотоальбомдар шығару бойынша жұмыстар жүргізеді, этно-мәдени бірлестіктер арқылы өңірге жер аударылғандар, кейін өз Отанына оралған адамдар туралы ақпарат жинаймыз. Ақмола облыстық мұрағатында және басқа да мұрағаттық статистикалық қорларда Сталиндік тоталитаризмнің мыңдаған құрбандары туралы мәліметтер жинақталған.
Комиссия мүшелері, біздің университеттің зерттеуші-ғалымдары қазіргі уақытта орталық мемлекеттік және Президенттік архивтерде, облыстық архивтің қорларында қосымша ақпарат көздерін іздеу бойынша жұмыс жүргізуде. Халық толқулары, шаруа қожалықтары, еңбекпен түзету лагерлері, депортацияланған адамдар мен босқындар, әскери тұтқындар, дін өкілдері мен шығармашылық интеллигенцияны қудалау мәселелері бойынша республикалық семинарларға қатысып, баяндамалар жасады.
–Зерттеу жұмыстары қаншалықты ауқымды жүргізілуде?
–Солтүстік аймақта, соның ішінде Ақмола облысында жаппай ұжымдастыру науқанына байланысты халықтық қозғалыстар мен көтерілістер жиі болды. 1920 және 1930 жылдардағы ашаршылық кезеңінде Солтүстік Қазақстанда, еліміздің барлық аймақтарындағыдай, көптеген адамдар қаза тапқаны, Ресейдің ішкі губернияларына қашқаны белгілі. Кейбір зерттеушілер Солтүстік өлкедегі қазақтардың 75-76% - ы ашаршылықтың құрбаны болған деп есептейді. Бұл фактілерді нақтылау керек, олардың қаншасы Түмен, Қорған, Новосібір, Омбыға көшкенін анықтау керек. Бұл үшін біздің зерттеушілерге көршілес Ресей мұрағаттарында жұмыс істеуге тура келеді.
«Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметінің идеяларын қолдағаны үшін мемлекеттік қудалауға және қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды анықтау жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет. Архивте бұл туралы көптеген мәліметтер бар. Мысалы, 73-ші істе қуғын-сүргінге ұшыраған 668 коммунистің аты-жөні бар, олардың 265-і осы уақытқа дейін ақталмаған. Олардың істерін Орталық мұрағат арқылы тексергеннен кейін ғана қайта қарауға болады. Бізге әлі «Алаш» мүшелері мен Ақмола өңірінің қоғам қайраткерлерінің өмірін егжей-тегжейлі зерделеу қажет. Олардың арасында Әбілқайыр Досов, Айдархан Тұрлыбаев, Асылбек Мұстафин, Зарап Темірбеков, Шарапи Әлжанов, Мұхаммедсалим Кашимов, Хайретдин Болғамбаев, Иманжүсіп Құтпанов, Жұмағали Тлеулин, Сейтбаттал Мұстафин, Біләл Малдыбаев, Жанайдар Сәдуақасов, Мұхаметжан Есжанов, Камел Кешубаев, Хайролла Хусаинов, Ғалиасқар Қуанышев, Жанұзақ Жәнібеков, Әубәкір Ілиясов және т.б. бар. Олардың тағдырлары ғылыми зерттеуді, толықтырудықажет етеді. Алайда, бұл істер әлі де құпия болғандықтан, оларды толығымен зерттеуге мүмкіндік жоқ.
