Қауіпсіздік жолындағы ынтымақтастық: Президент Тоқаевтың Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесуіне шолуды назарларыңызға ұсынамыз, деп хабарлайды BAQ.KZ.
Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңесі терроризм, есірткі трафигі, азық-түлік және су қауіпсіздігі сияқты көптеген сын-қатерлерге тап болған аймақтың тұрақтылығын қамтамасыз етуде шешуші қызметтерді атқарады. Осы тұрғыда Қазақстан осы проблемаларды шешуге елеулі ықпал ете алатын негізгі ойыншы ретінде әрекет етеді. Себебі, Орталық Азия мемлекеттері арасында Қазақстан мен Өзбекстандағы жағдайлар мен саяси тұрақтылықтың болуы, осы екі мемлекеттің аймақта маңызды ойыншы екендігін және саяси бағдарды, қойылған мақсаттарды шешуде маңызды ықпал беретіндер болып келеді.
Қауіпсіздіктің дәстүрлі идеялары күш қолдану, аумақтық тұтастық және шекараны қорғау сияқты аспектілерді қамтыды. Алайда, постмодерндік кезеңде қауіпсіздік тұжырымдамасы айтарлықтай кеңейді. Ол қазір азық-түлік, экологиялық, энергетикалық және киберқауіпсіздікті қамтиды. Бұл жаңа аспектілер тек Еуропаның ғана емес, бүкіл әлемнің қауіпсіздігіне теріс әсер еткен орыс-украин соғысы аясында ерекше маңызға ие болды. Сонымен қатар, Орталық Азия мемлекеттерінің қауіпсіздік кеңесінің жұмысының келесі дей маңызы бар. Бұл осы кеңес Ауғаныстанда болып жатқан тұрақсыздық пен осы мемлекеттегі қауіптердің басқа елдерге тарауына бөгет болып отырғандай. Біздің еліміздің шекарасына дейін, Қазақстан территориясы көршілес жатқан Ресей мен Қытай, және басқа елдерге осындай Орталық Азия елдерінен шыққан террористер мен қауіпті қылмыс ағыны таралатын және оны бұғаттайтын маңызды қызметтерді атқарады деуге де болады. Дегенімен, қазір соғыстың, қару қолданудың түрі ауысты, ал терроризм мен есірткі саудасы, басқа да қауіпті қылмыстардың және оны орындаушылардың болуы ешкімге толықтай қауіпсіздікті беретін, оны қорғай алатын күштің болатындығын, қорғаныш әрекеттерінің тиімді болатындығын көрсетпейді. Яғни, барлық мемлекетке әрдайым қатер төніп отырады, ал осы қатерді алдын алу мен оны жою үшін мемлекет өзінің қорғаныс саясатын мықтылап, көрші мемлекеттермен қорғанысқа қатысты ортақ келісімге келуі керек.
Еуропадағы, Тынық мұхиты аймағындағы және Орталық Азиядағы оқиғалар осы аймақтардың әрқайсысын жаһандық билік үшін күресте стратегиялық маңызды трамплинге айналдырады. Ресей назарын Еуропаға шоғырланған кезде, Қытай өз күш-жігерін Тынық мұхиты аймағына бағыттайды. Батыс державалары мынадай дилеммаға тап болды: Ресей мен Қытайға бір уақытта қалай қарсы тұруға болады? Бұл мәселенің шешімі Ресей мен Қытайдың мүдделері қиылысатын Орталық Азияның қауіпсіздігін күшейтуге байланысты болуы мүмкін. Бұл жағдайда бірде-бір ел өзінің жеке аймақтарына толықтай назар аудара алмайды. Бұл екі мемлекеттің Орталық Азияда атқарып отырған негізгі саясаты ол экономикалық мақсаттарды көздейді, соған байланысты Орталық Азия елдері өздері бүгінгі жағдайы мен болашағына жауапты болуға бірігуі керектігін нақтылдаы. Бұл тұрғыда Қазақстанның Орталық Азия елдері қауіпсіздік кеңестерін құру бастамасы маңызды, таптырмас ортақ қауіпсіздік пен мәселені шешуге бағыттайтын бастамасы болды. Оның геосаяси жағдайы және аймақтық бастамалардағы белсенді рөлі оған Орталық Азияда тұрақтандырушы фактор ретінде әрекет етуге мүмкіндік береді. Бұл аймақтағы қауіпсіздікті нығайту жағдайды тұрақтандырып қана қоймай, жергілікті қақтығыстардың жаһандық дағдарыстарға айналуына жол бермейді.
2024 жылғы 16 мамырда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларын қабылдады. Делегация басшыларын ілтипат білдіре отырып, Тоқаев бұл оқиғаның маңыздылығын атап өтті. Оның айтуынша, Орталық Азия қауіпсіздік кеңестері хатшыларының алғашқы кездесуі сыртқы және ішкі сын-қатерлер мен қауіп-қатерлерге қарсы күресте күш-жігерді біріктіру, сондай-ақ қажетті ден қою шараларын әзірлеу үшін тиімді платформа болуға тиіс. Бұл мақалада осы кездесу барысында айтылған маңызды мәселелер мен Орталық Азия аймақтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мен мәселелерді алдын алу бойынша атқарылуы керек шаралар туралы айтатын боламыз.
1. Өңірлік қауіпсіздікке маңызды қадам: Қасым-Жомарт Тоқаевтың кездесу кезінде айтқан маңызды мәселелері
Бұл бөлімде кездесу барысында Президент Тоқаевтың баяндамасына шолу жасалады, негізгі көрсеткіштер мен жоспарланған жобалар мен мақсаттар айтылады.
Өңірлік ынтымақтастықты дамыту
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өңірлік ынтымақтастық барлық бағыттар бойынша белсенді дамып келе жатқанын, бұл оң үрдіс екенін атап өтті. Бұл әсіресе күш-жігерді біріктіру шешуші рөл атқаратын қазіргі жаһандық сын-қатерлер мен қауіптер контекстінде өте маңызды. Өңірлік интеграция Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға ықпал етіп, неғұрлым берік және өзара тиімді әріптестік үшін негіз жасайды.
Мемлекетаралық саяси диалог
Сапалы жаңа деңгейде мемлекетаралық саяси диалог дамуда. Бұл өңір елдерінің неғұрлым тығыз ынтымақтастыққа және ортақ проблемаларды шешудегі күш-жігерді үйлестіруге дайындығын көрсетеді. Елдер арасындағы саяси тұрақтылық пен өзара түсіністік өзара іс-қимылдың барлық салаларын одан әрі дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Сауда-экономикалық өзара іс-қимыл
Өңір елдері арасындағы сауда-экономикалық өзара іс-қимыл үдемелі түрде кеңейіп келеді. Соңғы бес жылда аймақішілік сауда 80% - дан астам өсіп, 10 миллиард доллардан асты. Бұл Орталық Азия елдерінің тұрақты дамуы мен әл-ауқатына ықпал ететін экономикалық интеграциядағы елеулі прогресті көрсетеді. Елдер экспорттық-импорттық операцияларды ұлғайту және тауарлар ассортиментін кеңейту бойынша белсенді жұмыс істеуде, бұл бизнес үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Бірлескен кәсіпорындар мен аймақтық жобалар
Бизнес арасындағы байланыс күшейіп, бірлескен кәсіпорындар саны артып келеді. Ірі өңірлік жобалар өзара тиімді пайда әкеледі және Орталық Азия экономикасының бүкіл конфигурациясын өзгертеді. Мұндай жобалар экономикалық өсуге ғана емес, сонымен қатар жаңа жұмыс орындарын құру және инновацияларды ынталандыру арқылы мемлекетаралық байланыстарды нығайтуға ықпал етеді.
Көліктік-логистикалық әлеует
Өңірдің қарқынды дамуы үшін жаңа тірек нүктесі көлік-логистикалық әлеуетті дамыту болып табылады. Көлік инфрақұрылымы мен логистикалық байланыстарды жақсарту Орталық Азия елдеріне тауарларды тасымалдау шығындары мен уақытын азайта отырып, тиімдірек өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде өңірдің әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Мәдени-гуманитарлық байланыстар
Орталық Азия мемлекеттерінің одан әрі жақындасуына ықпал ететін мәдени-гуманитарлық байланыстар да жанданды. Мәдени және білім беру бағдарламаларымен алмасу, сондай-ақ бірлескен іс-шаралар халықтар арасындағы өзара түсіністік пен достықты нығайтуға ықпал етеді. Бұл бастамалар мәдениетті байытып қана қоймайды, сонымен қатар әртүрлі салалардағы ұзақ мерзімді ынтымақтастықтың негізін қалады.
Бұл жерде қорытынды ойды айта келе, Президент Тоқаев Орталық Азиядағы ынтымақтастықтың барлық бағыттарын дамытудың маңыздылығын атап өтті. Ол өңір елдерінің бірлескен күш-жігері ағымдағы міндеттерді шешуге ғана емес, болашақ өркендеу мен тұрақтылық үшін берік негіз қалайтынын атап өтті.
Тиімді, нәтижелі диалогпен процестерді күшейту
Президент Тоқаев өңірлік ынтымақтастықты дамыту қауіпсіздік пен тұрақтылық саласындағы нәтижелі диалогпен сүйемелденуі тиіс деп санайды. Бұл мәлімдеме аймақ елдері арасындағы ашық және сындарлы қарым-қатынастың маңыздылығын көрсетеді. Өнімді диалог бірлескен стратегияларды құруға және сенімділікті арттыруға көмектеседі, бұл жалпы мәселелерді тиімді шешудің қажетті шарты.
Орталық Азия мемлекеттері бойынша қауіпсіздікті сақтау, тұрақтылық пен өзара даму мен қолдауға бағытталған әртүрлі халықаралық ұйымдар да жұмыс істейді. Оның ішінде мысалы, ШЫҰ, ЕҚЫҰ, БҰҰ даму бағдарламасы (БҰҰДБ), ЕК, ҰҚШҰ жұмыстарын атау маңызды.
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және басқа да посткеңестік елдерді қамтитын ҰҚШҰ Орталық Азиядағы ұжымдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды құралы болып табылады. ҰҚШҰ терроризм мен экстремизмге қарсы бірлескен жаттығулар мен операцияларды жүргізу арқылы өз мүшелерінің әскери және қорғаныс күштерін үйлестіреді. Ол сондай-ақ ҰҚШҰ күштері жағдайды тұрақтандыру үшін Қазақстанға жіберілген 2022 жылғы қаңтардағыдай сыртқы агрессия немесе елеулі ішкі қатерлер жағдайында өз мүшелеріне көмек көрсетеді.
Қазіргі қауіптердің трансшекаралық сипаты
Тоқаев қазіргі заманғы сын-қатерлер мен қауіптер трансшекаралық сипатқа ие екенін атап өтті. Бұл экстремизм, терроризм, есірткі трафигі және қару-жарақ саудасы сияқты мәселелер бір елдің шекарасымен шектелмейді және оларды шешу үшін бірлескен күш-жігерді қажет етеді дегенді білдіреді. Тек күш-жігерді біріктіре отырып, Орталық Азия елдері бұл қауіп-қатерлерге тиімді қарсы тұра алады.
Орталық Азия мемлекеттерінің Ауғанстан мәселесіне назар аударуы
Президент Ауғанстандағы жағдайға ерекше назар аудару керектігін атап өтті. Бұл елде күрделі және көп бағытты процестер байқалады. Бір жағынан, тұрақтандыру және экономикалық жандану белгілері бар, бұл оң сигнал. Екінші жағынан, халықаралық террористік ұйымдардың белсенділігімен байланысты жоғары тәуекелдер қалып отыр. Мұндай қауіптердің мысалы – Мәскеу облысындағы жақында болған қанды шабуыл екендігін Президент Тоқаев атап өтті. Осы мәселелерді ескере отырып Қазақстан Президенті Ауғанстанды өңірлік байланыстарға белсенді тарту керектігін атады. Яғни, Тоқаев стратегиялық міндеттердің бірі Ауғанстанды өңірлік байланыстарға белсенді тарту екенін атап өтті. Бұл Ауғанстанды аймақтың экономикалық және саяси процестеріне біріктіру үшін қажет, бұл тұрақтандыруға және тәуекелдерді азайтуға ықпал етуі мүмкін. Бұл үдерісте Орталық Азия елдерінің Үйлестірілген ұстанымы шешуші рөл атқарады.
БҰҰ Өңірлік орталығын құру
Президент Қазақстанда Орталық Азия мен Ауғанстан үшін орнықты даму мақсаттары бойынша БҰҰ Өңірлік орталығын құруды ұсынды. Бұл бастама өңірдегі тұрақты дамуды үйлестіру мен қолдауды күшейтуге бағытталған. Мұндай орталық тәжірибе алмасу мен үздік тәжірибелер үшін, сондай-ақ бірлескен жобалар мен бастамаларды әзірлеу үшін маңызды платформа бола алады.
Президент Тоқаев аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудің кешенді және стратегиялық тәсілін ұсынды. Оның өнімді диалогқа, күш-жігерді үйлестіруге және Ауғанстанның өңірлік процестерге интеграциялануына баса назар аударуы Орталық Азия елдері үшін орнықты және қауіпсіз болашақ құруға ұмтылысты көрсетеді. Бұл шаралар ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттерді шешуге бағытталған, бұл оларды аймақ үшін ерекше маңызды етеді.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Орталық Азия елдері қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесуі кезінде айтылған маңызды мәселелер:
- «Орталық Азия – 2040» өңірлік кооперациясын дамыту стратегиясы бойынша өңірдің халықаралық субъектілігін нығайту үшін болашақ жоспарлар мен мақсаттарды құру керектігін ұсынды.
- ХХІ ғасырда Орталық Азияны дамыту мақсатында достық, тату көршілік және ынтымақтастық туралы шарт. Бұл шарт өңір елдері арасындағы стратегиялық әріптестіктің жаңа деңгейін және ерекше қатынастарды бекітуді білдіреді.
- Сыртқы серіктестермен өзара іс-қимылды жасау, бұл әлемдік ойыншылардың өңірмен ынтымақтастыққа деген қызығушылығын және әртүрлі елдер мен блоктардың өкілдерімен табысты кездесулерін атап көрсетеді.
- Ынтымақтастыққа ықпал етпейтін тәсілдерді қабылдамау, мақсаты диалогты дамытуға және мәселелерді өзара қолайлы әдістермен шешуге деген шешуші ұмтылысты көрсетеді.
- Бауырластық ынтымақтастық және төтенше жағдайларды әрдайым қолдау: көрсетілген көмек үшін ризашылық білдіру және елдер арасындағы достық қарым-қатынастың маңыздылығын атап көрсету.
2. Орталық Азия елдерінде қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтау үшін қарастырылуы керек маңызды мәселелер
2.1. Орталық Азиядағы су қауіпсіздігін сақтау мәселесі
Орталық Азия – су қауіпсіздігі мәселелері энергетикамен, азық-түлік қауіпсіздігімен және экологиялық аспектілермен тығыз байланысты бірегей аймақ. Аймақтың негізгі артериялары – Амудария мен Сырдария өзендері, олардың сулары Арал теңізіне ағып кетпес бұрын бүкіл Орталық Азияға енеді. Жоғарғы ағысында бұл аймақ полярлық аймақтардан тыс ірі мұздықтарға ие Орталық Азияның «су мұнаралары» деп аталатын Қарақорым, Памир және Тянь-Шань тауларымен безендірілген. Түркіменстанның, Өзбекстанның және Қазақстанның ойпатты жерлері өз кезегінде көмірсутек ресурстарына - көмірге, мұнайға және табиғи газға бай құнарлы суармалы алқаптарға айналды.
Орталық Азиядағы су ресурстары саласындағы жағдайды талдау суды басқару мен өңірлік ынтымақтастықтың ұлттық стратегияларын үйлестірудің маңыздылығын көрсетеді. Біртұтас су саясатына ұмтылудың орнына, ортақ мақсаттарға жету үшін әртүрлі стратегияларды үйлестіруге баса назар аударылады. Себебі, әр ел су қауіпсіздігі тұжырымдамасын әр түрлі басымдықтар мен мүдделер қақтығысына әкелуі мүмкін.
Өзбекстандағы прогрессивті саяси диалог инфрақұрылымды аймақтандыру және келісілген экономикалық даму бойынша күш-жігермен қатар жүреді. Бұл тәсіл көбінесе аймақтағы экономикалық жағдайға және экономикалық әл-ауқатқа жету үшін ынтымақтастыққа деген ұмтылысқа байланысты.
Алайда, оң тенденцияларға қарамастан, аймақтық суды басқаруды жақсарту мүмкіндіктері әлі де бар. Өңірлік деңгейдегі решенияалы шешімдер мен ынтымақтастық Су ресурстарын тиімдірек пайдалануға және Орталық Азиядағы су қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ықпал етуі мүмкін.
Орталық Азиядағы су қауіпсіздігі мәселелері олардың жан-жақтылығы мен орнықты даму үшін маңыздылығына байланысты өңір елдерінің қауіпсіздік кеңесінде қайта қарауды талап етеді. Бұл мәселе аймақтың экономикалық әл-ауқатына, экологиялық тұрақтылығына және әлеуметтік қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Су ресурстарын басқаруда елдер арасындағы үйлестіру мен ынтымақтастықтың қажеттілігі бұл мәселеге халықаралық деңгейде назар аударудың маңыздылығын көрсетеді. Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңесінде өңірдегі су ресурстарын тұрақты және тиімді басқаруды қамтамасыз етуге бағытталған келісілген стратегияларды әзірлеу және іске асыру үшін сындарлы шаралар қолдануға болады.
2.2. Орталық Азиядағы азық-түлік қауіпсіздігі: сын-қатерлер, ынтымақтастық қажеттілігі және қауіпсіздік кеңесі үшін ұсыныстар
Орталық Азиядағы азық-түлік қауіпсіздігі миллиондаған адамдардың әл-ауқатына және елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайына тікелей әсер ететін өңірлік дамудың ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Қалыптасқан жағдай Орталық Азия елдерінің Қауіпсіздік Кеңесін қоса алғанда, өңірлік институттарға қатысушы мемлекеттер тарапынан дереу және тиімді ден қоюды талап етеді.
Орталық Азиядағы азық-түлік қауіпсіздігі климаттық өзгерістерді, ауыл шаруашылығындағы инфрақұрылымның жеткіліксіздігін, су ресурстарына қолжетімділіктің шектелуін және экономикалық тұрақсыздықты қоса алғанда, бірқатар маңызды қиындықтарға тап болды. Бұл факторлар азық-түліктің жетіспеушілігіне, ресурстардың біркелкі бөлінбеуіне және қолдауды қажет ететін адамдардың көбеюіне әкеледі.
Өңір елдері арасындағы тығыз ынтымақтастықтың қажеттілігі барған сайын айқын бола түсуде. Аграрлық саясат, инфрақұрылымды дамыту, сауда және тәжірибе алмасу саласындағы бірлескен күш-жігер азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейін арттыруға ықпал етуі мүмкін. Ауыл шаруашылығы ресурстарын тиімді пайдалану, шағын фермерлерді қолдау және азық-түлік өндірісінде заманауи технологияларды дамыту өңір елдері үшін басымдыққа айналуы тиіс.
Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңесінде азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін қарау жағдайдың нашарлауын болдырмау үшін нақты ұсынымдар мен іс-шараларды әзірлеуді қамтуы тиіс екенін атап өту маңызды. Бұған ауыл шаруашылығы мен азық-түлік саясатының жалпы стратегиясын құру, нарықты реттеу және ресурстармен алмасу механизмдері және ауыл шаруашылығындағы инновациялар мен технологиялық дамуға ықпал ету кіруі мүмкін.
Жалпы, тек тығыз ынтымақтастық пен бірлескен күш-жігер Орталық Азияда тұрақты азық-түлік қауіпсіздігіне қол жеткізуге әкелуі мүмкін. Бұл өңірдің барлық елдерінің белсенді рөлін және өңірдің барлық тұрғындары үшін жеткілікті және сапалы азық-түлікке қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған стратегияларды бірлесіп дамытуға және іске асыруға дайындықты талап етеді.
Қорытындылайтын болсақ, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Орталық Азия елдері Қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесуі осы өңірдегі қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты нығайтудың маңыздылығына жарық түсірді. Қауіпсіздік мәселелерін, соның ішінде экстремизм, терроризм, трансшекаралық қылмыс және азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін талқылау ықтимал қауіптердің алдын алу және жалпы қиындықтарды шешу үшін бірлескен күш-жігердің қажеттілігін атап өтті.
Өсіп келе жатқан сын-қатерлер мен қауіп-қатерлерді ескере отырып, Орталық Азия елдеріне қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық пен үйлестіруді нығайту қажет екені белгілі болды. Сонымен қатар, қазіргі заманғы сын-қатерлерге неғұрлым тиімді қарсы тұру үшін елдер арасындағы ынтымақтастық және ақпарат алмасу тетіктерін дамытудың маңыздылығы атап өтіледі.
Әрі қарайғы қадамдарға арналған ұсыныстар экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылдарды үйлестіруді жақсартуды, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жалпы стратегияларын әзірлеуді, сондай-ақ халықаралық ұйымдармен әріптестік қатынастарды нығайтуды қамтиды.
Жалпы, Президенттің Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесуі ұжымдық күш-жігер мен проблемаларды бірлесіп шешу арқылы өңірдегі қауіпсіздікті нығайтудың елеулі әлеуетін анықтады. Қазіргі заманғы қауіптердің серпінді сипатын ескере отырып, ынтымақтастық пен үйлестіру Орталық Азияның барлық елдері үшін тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.
Айнұр Бақытжанова
