Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Қазақстан халқына арналған Жолдауында «моноқалаларымызға екінші тыныс беріледі» деген болатын. Қабылданып жатқан бағдарламалар мәселені қай деңгейде шеше алды? Белгілі экономистердің пікірлерін ұсынамыз.
2011 жылы Жаңаөзен оқиғасынан кейін Үкімет моноқалалардағы мәселелерге назар аудара бастады. Егер шағын қалалардағы жағдайды реттей алмаса, мәселе ушыға беретінін жақсы түсінді. Жұмыссыз жүрген жастардың митингтерге шығу қаупі көбірек екенін жоғарыдағы шенділер білсе керек. Сол кездегі еліміздің бірінші вице-премьері Серік Ахметов моноқалаларды дамытуға белсене кіріскені бар. Тіпті, қызды-қыздымен қазіргі Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев басқарған Өңірлік даму министрлігі де құрылған болатын. Сөйтіп, 2012 жылдың мамыр айында 2020 жылға дейін Моноқалаларды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.Елімізде 100-ге тарта шағын қала болса, бағдарламаға тек 27 моноқала ғана іріктеп алынған. Бұл 27 қалада 1,5 миллион халық тұрады. Моноқаласы көп облыс Серік Ахметовтің туған өңірі - Қарағанды. Бұл өңірден сегіз моноқала бағдарламаға енген. Олар – Теміртау, Жезқазған, Сәтбаев, Балқаш, Абай, Саран, Шахтинск, Қаражал. Павлодар облысынан екі қала бар: Екібастұз, Ақсу қалалары. Қостанай облысынан Рудный, Жетіқара, Лисаковск, Арқалық, Шығыс Қазақстан облысынан Риддер, Серебрянск, Зыряновск, Курчатов қалалары аталған бағдарламада болды. Жамбыл облысынан – Жаңатас пен Қаратау. Қалған облыстардан бір шағын қаладан қарастырылған. Олар: Батыс Қазақстан облысынан – Ақсай, Атырау облысынан – Құлсары, Маңғыстау облысынан – Жаңаөзен, Ақтөбе облысынан – Хромтау, Ақмола облысынан – Степногорск, Оңтүстік Қазақстан облысынан (қазіргі Түркістан облысы) – Кентау, Алматы облысынан – Текелі қаласы.
Бағдарлама Қазақстандағы моноқалаларды әлеуетіне қарай жоғары, орташа, төмен деп үш топқа бөліп қарастырған. Әлеуеті төмен қалаларға Арқалық пен Жаңатас қана кірген.
Шынын айту керек, Серік Ахметов істі болып, кейін түрмеге қамалған соң, моноқалалар туралы әңгімелер де саябырсып қалды.
Бағдарламаға сәйкес, моноқалалардағы кәсіпкерлерге шағын бизнесті дамыту үшін гранттар және кредиттер берілді. 2015 жылы экономикалық жағдайдың нашарлауы бағдарлама бюджетінің қысқаруына алып келді, ал бастапқыда бұл мақсатқа 1,1 трлн теңге бөлінген болатын. Бұдан кейін тиімділігі төмен болуына байланысты моноқалаларды дамыту бағдарламасы өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасына қосылып кетті, - дейді ekonomist.kz сайтында жазған мақаласында экономист Ақмарал Қамалиева.
Оның жазуынша, 2017 жылы іске қосылған 36 «зәкірлі» жобаның 24-і жобалық қуатының 50%-ынан аса мөлшерде жұмыс істеп тұрды. Қаражат жетпегендіктен 12 «зәкірлі» жоба тоқтап тұрған.
Мәселен, Хромтау қаласында жоспарланған үш жоба да тоқтап қалды. Атап айтқанда: макарон фабрикасының құрылысы және оны кеңейту, брикеттелген көмір зауытының құрылысы және кәсіпорындарға арналған санфаянс өнімдерін шығару зауытының құрылысы. Тек бір жоба бойынша ғана қызу жұмыс жүрді – керамика тақта шығаратын зауыттың жалпы құны 13,5 млрд теңге болатын. 2020 жылға қарай, зауыт толық күшімен жұмыс істеуге көшкенде онда 520-ға жуық адам жұмыс істейді деп жоспарланған болатын. Қалған екі жобаның проблемасы көп болып, аяғында хабарсыз кетті. Моноқалалардағы «зәкірлі» инвестициялық жобалар тізіміне көбінесе бұрыннан бар жобалар да кіріп жатады, мәселен, қаланың өндіріс саласын кеңейтіп, жаңа жұмыс орындарын ашуды жоспарлауды негізгі критерий етіп көрсететін жобалар. Бірақ бұл моноқаланың экономикасын әртараптандыруға әкелмейді. Мысалы, Жезқазған қаласының тұрғындары 2012 жылға дейін мемлекеттік мекемелер, базар мен «Қазақмыстан» басқа жерде жұмыс орны болмағанын, өңірлерді дамыту бағдарламасы қабылданғаннан кейін де пайда болмағанын айтады, - деп жазады Ақмарал Қамалиева.
Экономист айтып отырған «зәкірлі жоба» деген – инвестициялық жобалар. Шикізаттық бағыттан арылу үшін жасалған бірден-бір қадам.
Экономист Бауыржан Ысқақов моноқалаларды кәсіпорындар ашу арқылы дамыта аламыз деп отыр. Сол кезде адамдар үлкен қалаларға жұмыс іздеп үдере көшпейді.
Моноқалаларды дамытуымыз керек. Урбанизация деп жатамыз ғой, яғни ауылдар мен шағын қалалардан үлкен қалаларға халықтың көшу процесі басым. Бұл жағдай екінші бір мәселені туындатып жатыр. Содан кейін қазіргі жұмыссыздық көрсеткіші бойынша ірі қалалар көш бастап тұр. Өйткені ірі қалаларда келген адамның бәрін жұмыспен қамти алатындай кәсіпорындар жетіспейді. Баланс сақтау үшін бірінші кезекте моноқалаларды дамытуды қолға алуымыз керек. Мысалы, Арқалық, Аягөз секілді қалаларда, соның маңайындағы облыс орталықтарын қамтамасыз ететін шағын кәсіпорындар ашылуы тиіс, - дейді экономист.
Оның айтуынша, құрлыс комбинаттары, жеміс-жейдекпен айналысатын кәсіпорындар және т.б өнім шығаратын зауыттар болғаны дұрыс.
Моноқалаларды дамыту дегендерді – адамдардың үйін немесе көшесін жөндеп беру деген ұғымдармен шектемеу керек. Бірінші кезекте сол халықты жұмыспен қамтамасыз ету маңызды. Яғни кәсіпорындар ашу қажет. Сонда ғана бірінші кезекте моноқалалардағы жұмыссыздық мәселесін, екінші кезекте сол аймақтың айналасын қажетті өніммен қамтамсыз етуге мүмкіндік туады. Мысалы, Арқалықта Қостанай облысына жарайтын өнімдер шығаратын кәсіпорын болу керек. Семейді моноқала деп алатын болсақ, ол жақта жеңіл өнеркәсіпті дамытқан тиімді. Яғни шағын қалаларды өркендету үшін тек бағдарламамен емес, осындай кәсіпорындар ашып, жұмыссыздық мәселесін шешу жағын қолға алған дұрыс, - дейді Бауыржан Ысқақов.
Экономика ғылымдарының докторы Бейсенбек Зиябековтің пікірі де осыған ұқсас. Ол «Егемен Қазақстан» газетіне берген пікірінде моноқалаларды дамыту үшін жаппай инженерлік жүйелерді ауыстырып, тозған ғимараттарды бұзып тастаудан да маңыздырақ болып тұрғаны – шағын және орта бизнесті дамытып, тұрғындарды еңбекпен қамтамасыз ету депті.
Үкімет соңғы рет бұл мәселеге 2018 жылы тоқталды, ұмытылып кеткен бағдарлама қайта еске алынды. 2019 жылға моно және шағын қалаларда жобаларды жүзеге асыруға 10 млрд теңге бөлінді. Қазақстанның моноқалаларында тұратын халық саны 1,5 млн адам екенін ескерсек, олардың экономикасын әртараптандыру үшін жүздеген мың жұмыс орны ашылуы тиіс. Демек, мемлекет басшысының бұл мәселеге қайыра соғуының астары терең. Бұған дейін шағын қалаларды көтеру мәселесі тек Үкімет деңгейінде қаралды, айтылған мәселелер ауылға жетпеді. Ең бастысы, жергілікті әкімдіктер бағдарламаның өзекті жеріне мән бермеді. Қазір шағын және ірі қалалардағы кәсіпорындардың басым көпшілігі жекешеленіп кетті. Президент қала түзеуші кәсіпорындар дегенде бұрыннан жұмыс істеп келе жатқан сол өндіріс орындарын айтып отыр. Біз жоқ жерден ештеңені қайта құра алмаймыз. Меніңше, сол кәсіпорындардың жанынан ШОБ нысандарын көптеп ашуға болады. Бұл фактор моноқалаларға ел қондырады, - депті Бейсенбек Зиябеков.
GSB UIB бизнесті талдау орталығының сарапшысы, экономист Мақсат Халықтың айтуынша, моноқалаларды дамыту бойынша бағдарлама өте орынды. Өйткені әр өңірде белгілі дәрежеде сол өңірдің дамуына әсерін тигізеді. Бұл жерде бірден айту керек, мемлекет тарапынан өңірлерді дамытуға байланысты түрлі бағдарламалар қабылданады ғой. Бірақ мәселе оның жүзеге асуында. «Әп-әдемі» бағдарламалар жазылады, алайда, нақты қойылған мақсаттар мен міндеттер орындалмай жатады. Енді соған баса назар аударылса деп пікір білдірді.
Сосын агломерация мәселесі өте өзекті болып тұр. Өйткені ірі қалаларға ауылдар мен шағын қалалардан экоөнімдерді тиімді жеткізу логистикасы жолға қойылмаған. Бұл жерде шешілуі тиіс бір мәселе – бюджеттің тазалығы және ашықтығы. Өйткені қазіргі кезде «openbudget.kz» деген сайт ашылды ғой. Сол жерде мемлекеттік қаражаттың игерілуі және жұмсалуы туралы ақпарат жазылып отырады. Меніңше, 60 пайызға дейін негізінен ашық түрде көрсетіле бастады. Ал өңірлерде осы ашықтық мәселесі ақсап тұр. Мемлекеттен бөлінген қаржының қайда жұмсалғаны көлеңкелі болып жатқан жайы бар. Тіпті, салынған аурухана мен мектеп құрлыстарынан хабарымыз жоқ. Оны мердігерлер қалай алып отыр, қандай тамыр-таныстықпен немесе схемамен алып отырғаны күмән тудырады. Сол себепті бюджет жағы ашық болса дейміз. Одан кейін өңір бюджетінің жоспары бекітілген кезде халықтың пікірі ескерілсе деп ойлаймын, - дейді Мақсат Халық.
Ал экономист Олжас Құдайбергенов өңірлерді дамытудың үш негізгі проблемасы бар. Біріншісі – қаржыландыру. Қандай әдемі бағдарлама жазсаң да, бюджет тапшылығы болған кезде оны жүзеге асыру қиын. Стратегиялық құжатты іске асыруға қаржы бөлу үшін қосымша жүргізу қажет. Нәтижесінде 5 жылға қабылданған бағдарламаның тек екі жылының бюджеті бекітіледі.
