Астана, BAQ.KZ тілшісі. Біз үшін қылмыс жасаған адамның жазасын өтеу орны фильмдегідей болып елестейді: лас камера, суық бетон, ұзақ отырғандардың қысымы және ішіндегі орган қызметкерлерінің қатыгездігі. Осындай стереотиптерді тексеру үшін ҚР ІІМ Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің рұқсатымен Қарағанды облысында орналасқан бірнеше колонияға бардық. Қарағанды облысының Долинка кентіндегі АК-159/7 мекемесіне жеттік.
Тым-тырыс.
Колонияға дейін
Қазір Қазақстанда қылмыстық-атқару жүйесінде 86 түзеу мекемесі жұмыс істейді, оның ішіндегі 17-cі – тергеу изоляторлары. Бүгіндері ел бойынша 30 мың сотталған осы мекемелерде жазасын өтіп жатыр.
2014 жылдан бастап оңтайландыру мақсатында 8 мекеме жабылды. Сонымен қатар, қылмысты азайту мақсатында 4 түзеу мекемесі: А-155/1(Алматы қаласы), ЕЦ-166/22 (Астана қаласы), ЕЦ-166/26(Ақмола облысы, Степной к.), КА-168/5 (Ақтөбе облысы, Жем кенті) жабылады деп жоспарланған.
Қоршауы биік салынған ҚАЖД АК-159/7 мекемесі ауылдың ішінде орналасқан. Бірақ бұл жерде колония орналасқан деп «қорқып», жер ауыстырған тұрғын жоқ. Тура түрменің түбіндегі үйлерде тұрып жатыр.
Бұл күту бөлмесі – сотталғандырдың туысы келіп, осында күтеді. Уақытша келгендер үшін барлық жағдай жасалған:
Колония қарауылдаған арнайы Ұлттық ұланның қызметкерлері жіті тексеріп, бет-жүзімізді жақсылап қарап, ішке кіруге рұқсат берді. 2011 жылы бұл мекемеде қашу әрекеті болған.
«ҚАЖД АК-159/7 мекемесінің тарихы 1940 жылдың қыркүйегінен басталды. Бір жыл ішінде Ұлы Отан соғысы жылдарында майдан үшін миналар, снарядтар және басқа да жабдықтар дайындаған цехтар салынып, қабырғалары тұрғызылды. Сол кезде бұл "Карлаг" еңбек лагерінің учаскесі болды. 1959 жылдың 1 тамызында КСРО ІІМ бұйрығымен ол металл өңдеу өндірісінің ерекшелігі бар қатаң режимдегі түзеу-еңбек колониясы болып өзгертілді. Қазір Қарағанды облысы бойынша ҚАЖД АК-159/7 мекемесі – ауыр және аса ауыр қылмыстың жазасын өтейтін ең жоғары қауіпсіздік мекемесінде (бұрын қатаң режим болған – авт.) 702 сотталған бар, негізінде 850 адам сыяды. Мекемеде екі зона: өндірістік және тұрғын үй зонасы бар. Өнеркәсіпте 227 адам жұмыс істеп жатыр. Биыл Қорғаныс министрлігінен тапсырыс көп. Бұрын мемлекеттік тапсырыс деген болатын, ал қазір тапсырыс берушілерді өзіміз іздеуіміз керек. Осы жағынан кішкене қолайсыздау. Мен мұнда басшы болғанға дейін, қателеспесем, 2011 жылы бір сотталған қашуға тырысқан. Биік қоршау салынғаннан кейін, 2012 жылдан бері ешкім қашпады, әрекеті болған да жоқ», – деді колония бастығы, әділет подполковнигі Шалов Рүстем Саябекұлы.
Одан әрі бастықтың үш орынбасарымен бірге колониямен таныстық.
ҚАЖД АК-159/7 мекемесі бастығының орынбасары, әділет подполковнигі Григоренко Максим Николаевич.
«Колонияда сотталғандар отряд болып бөлінеді. Әр отрядта 60-80 адамнан. Мысалы мына бөлмеде олар бос уақытында телевизор қарайды. Шахмат, дойбы және тағы басқа ойын ойнайды. Ойын құралдарын өздері жасаған. Сағат 18.00-де кешкі ас ішеді. Содан кейін 22.00-ге дейін киімін тігеді, теледидар қарап, әңгімелеседі, өзара араласады», - деді ҚАЖД АК-159/7 мекемесі бастығының орынбасары, әділет подполковнигі Григоренко Максим Николаевич.
Әрбір сотталушыға тұрғын үй көлемінің квадратурасы көбейтілген, сонымен қатар тәрбие колониялары мен ауруханаларда да үлкейтілген. Заман талаптарына сай - сотталғандардың құқықтарын қорғаудың маңызы жоғарылады, сонымен қатар іс-шараларға қатысуы және білім алуы қарастырылған.
Ас үйдегі жиһаз дизайнының авторы да – өздері. Үйінен келген азын-аулақ тамақты осы жерде жейді. Аш қалғаннан емес, мекеменің мәзірінде жоқ тағамды үйдегілер әкеліп тұрады. Мемлекет беретін ас мәзірі туралы алда айтамыз.
Мұнда сотталғандар ұйықтайды. Таңғы 6-да ұйқыдан тұрады. Бөлменің әр бұрышында камера бәрін бақылайды. Төсектері тап-таза. Киімдері де әдемілеп бүктелген. Тура әскердегідей. Біз ол бөлмеге кіргенде ұйықтап жатқан 5-6 адам болды. Дауысымызды шығармай, керек фотомызды түсіріп алдық. Сөйтсек, тал-түсте ұйықтап жатқандар түнгі кезекшілікте жұмыс істеп келгендер екен. Ұйқысын бұзбайық деп әрі қарай кеттік.
Психологпен кездесетін шағын бөлме. Мекемеде 3 психолог бар. Кезек-кезек сотталғандардың моралдық жағдайын бақылауда ұстайды. Мекеме қабырғасына келген күннен бастап, шыққанға дейін олармен тығыз жұмыс істейді.
Далаға шықтық. Отрядтар серуендеп жүр. Олар бөлек-бөлек жүреді. Бір отрядтан екінші отрядқа араласып кетуге рұқсат жоқ. Тәртіп сондай. Тіпті екі қабатты ғимаратта тұратын екі отрядтың кіріп-шығатын есіктері екі бөлек.
Қараңғылау «тунельден» өттік. Бұл – әкімшілік құрам отыратын штабтан екі зонаға апаратын жол.
Мәдени шараларға арналған үлкен Мәдениет үйі. Біз кірсек, 1 наурыз – Алғыс айту күніне орай мерекелік концерт болып жатыр. Отырып тыңдадық. Бір кезде ана туралы ән шырқалды. Сотталғандармен қатар мен де көз жасымды тыя алмадым. Астанада тұрған соң елге жиі бармаймын, жылына бір-екі рет. Анамды сағынғаным көрінді. Ал, темір тордың ар жағында отырған ер азаматтардың көңіл-күйі - айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, әнші жігіт ән алдында ешқашан анасын көрмегенін айтты. Үсті-үстіне «зіл» болды.
Мәдениет үйінің бір бұрышында орналасқан кітапханаға кірдік. Қараңғылау келген, төбесі биік, ішінде түрлі жанрда жазылған кітаптар. Кім кітапханашы? Ішіндегі барлық кітапты бірнеше рет қайтара оқыған жасы 50-ден асқан Валерий Арсаев жауапты.
«Мен, Валерий Арсаев 297-бап бойынша сотталдым. Бұл мекемеде 2015 жылдан бері отырмын. Ақтас ауылынанмын. 51 жастамын. Әркімнің өмірі әртүрлі. Тасты лақтырған соң жинап алуға да уақыт бар. Өзімді қайта қарап шықтым. Сабақ болды. Өмірге деген көзқарасым өзгерді. Бәрі жақсы болады деп үміттенемін. Мені есірткі таратқаным үшін соттады. Менің қатемді ешкім қайталамасын деп тілеймін. Есірткіні 2-3 жылдай қолдандым. 12 жылға сотталдым. Мен өзімді ақылды деп санаймын. Тек маған берген жаза мерзімімен келіспеймін. Қателігімді түсіну үшін бұдан аз уақыт та жететін еді. Отбасым менің жағдайымды түсінді. Келіп тұрады. Менен бас тартпады. Бұл жақта досым бар деп айта алмаймын. Тек бостандыққа шыққаннан кейін де араласуға қарсы болмайтын адамдарым бар. Мұнда біз жатақханада сияқты тұрамыз. Оның үстіне, тәртіпті соншалықты жақсы реттеп қойған. Әр нәрсе өз жүйесімен жүріп жатыр. Кітапханаға келер болсақ, оқырман билеті 220-230 адамда бар. Одан да көп болуы мүмкін. Кітап оқушылар оқыған шығармасын өзара талқылайды. Шыңғыс Айтматовты, Мүсіреповті оқиды. Шетелдік көркем шығармаларды оқиды. Достоевский, Толстой, Жюль Верн тағы басқаларды оқиды. Біздің мекеменің қызметі тәртіпке бағынуға үйретеді. Әрине, бостандыққа шыққым келеді. Үйіме қайтқым келеді. Бұл жерден кеткісі келмейді деп айтпасам да, бұл жердің жағдайы ұнайтындар көп. Тамағы тоқ, киімі бүтін, моншасы бар, телефоны бар (қалалық - авт.) – мұнда барлық жағдай жақсы. Өмірде қиыншылықта өмір сүргендер үшін қолайлы. Бұл жақтағыдай жағдайды армандап та көрмеген. Сондықтан кейбіреулер үшін бұл жер өте ыңғайлы. Тек әркім іштей бостандықты қалайды. Ал шектен шыққан демократия осындай өмірге алып келді. Есірткіден бас тарту үшін бір апта жеткілікті. Адам шұғыл жағдайларда тез ес жиып алады. Маған үш күннің өзі жеткілікті болды», - деп бөлісті Валерий Арсаев.
Сотталғандардың пікірін білейік деп тағы адам іздедік. «Алғаш рет пресс-конференциядамын. Уайымдап тұрмын» деп сырт киімін шешіп, алдымызға отырған Ерлан отбасын сағынғанын жасырмады.
Ерлан Құрманғалиев
«Құрманғалиев Ерлан Жандарбекович. Жезқазған қаласынанмын. 1974 жылы туғанмын. Бір жігітпен төбелесіп, байқамай өлтіріп алдым. 10 жыл алдым. Сондықтан осы жерде отырмын. Екі жыл қалды. Колония әжептәуір, тамаша. Міне кітапхананы көріп жатырсыз. Асхананы көрдіңіз. Тамақты жақсы береді. Спортпен айналысуға болады. Қыс бойы, жаз бойы спартакиадаға баруға болады. Сол үшін марапаттайды. Отбасым бар. Келіп тұрады, бәрі жақсы, аман-есен. Балаларым да келіп тұрады. Үйдегілерім де келіп тұрады. Қиын ғой бізге. Біз осы жақтамыз, әке-шешеміз, бала-шаға, әйеліміз сол жақта. Өмір сондай болып жатыр. Ниче, енді екі жыл қалды. Кішкене. Соны күтіп, тез-тез шығамыз. Стройкада жұмыс істедім Астанада. Шыққан соң соны жалғастырамын. Басқа ештеңе істей алмаймыз. Мұнда аузыбірміз. Себебі дәл қазір бұл жер – біз үшін өз үйіміз. Өз-өзімізге жағдай жасаймыз, тазалықты өзіміз үшін сақтаймыз. Мен өзімді қайта қарадым. Түсінесіз бе?! Біз нені жоғалтсақ, соны бағалаймыз. Қазір мен отбасымды жоғалттым, олар ана жақта, мен мұнда. Бостандықты бағалаймын. Осындағы жағдай маған көп нәрсе үйретті. Дегенмен, өткенді өзгерте алмаймыз. Болары болды, өткен өтті. Өмір жалғасып жатыр. Жұмыс істейміз, отбасымызды бағамыз, балаларымызды тәрбиелейміз. Бостандыққа шыға салып, жұмысқа кіремін. Мені әке-шешем, отбасым, әйелім асырады. Әрине, ең алдымен ата-анамның алдындағы қарызымды қайтарамын. Әр отбасында бір тентек болады ғой. Мен сол тентектің бірі болыппын», - деді Ерлан Құрманғалиев.
Ішкі істер Министрлігі 2018 жылдың шілдесінен бастап, Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарын жаңғырту жөніндегі 2019 – 2023 жылдарға арналған жол картасын бекітті.
Асханаға келдік. Сотталғандар кезек-кезек келіп, асын алып, үстелге жайғасты. Оларға асты үлестіріп беріп отырғандар да – сотталғандар. Асханаға жауапты – бір адам. Қалған көмекшілері – жазасын өтеушілер. Түскі астың дәмін көрдік.
«Менюімізде екі бірінші және екі екінші тамақ бар, сонымен қатар - сырқаты бар сотталғандарға диеталық, бөлек 8 норма тамағы қосылады. Сотталғандар өз қалауынша тамақ таңдайды. Мысалға қазір түскі асқа ет, қарақұмықпен сорпа, көкөніс рагуы, күріш ботқасы бар. Таңғы асқа ботқаның түрлері, сүт, нан, сүзбе, нан беріледі. Кешкі асқа алма, шырын, ботқа, сосын ет қосылған ыстық тағам бар», - деді асхана меңгерушісі Гончарева Светлана Якоревна.
«Сотталғандар тамағын ішіп болған соң, тұрып, орындарын босатады. Кезектегі отряд кіреді. Бізде үнемі тамақтың айлық запасы болады. Ас мәзіріне жылына 160 млн теңге жұмсалады. Кейін айларға бөлініп, үлестіріледі. Келген астың сапасын, сертификатын тексереміз. Егер стандартқа сай болмаса, кері қайтарамыз. Қайтадан басқа шарт жасасамыз», - деді мекеме бастығының жалпы сұрақтар бойынша орынбасары Тәтімбетов Асқар Болатұлы.
Өндіріс зонасына жеттік. Мұнда дәнекер, жиһаз дайындау, нан пісіру, компот әзірлеу, жылыжайға арналған жабдықтар, т.б. дайындалады. Жұмысшалардың жалақысы 50 мың теңгеге дейін. Ал тапсырыс көлемі үлкейсе, айлық ақысы 80 мың теңгеге дейін жеткен кездер болыпты. Айтуынша, наубайханада дайындалған нанды дүкен сөрелерінен таба алмайсыз. Таза көмірге пісірілгендіктен, дәмі өзгеше. Бізге 1981 жылдан бері осы өндірісте қызмет етіп келе жатқан басшы сотталғандардың еңбегі жайлы айтып берді.
«Дәл қазір Қорғаныс министрлігі үшін жиһаз дайындап жатырмыз. 300 млн теңгеге жуық шарт жасалды. Олар ағаш және металл жиһазға тапсырыс берді. Төсек орындары, шкафтар, тумбочкалар, үстелдер, киім ілгіштер және тағы басқаларды солар үшін жасап жатырмыз. Жұмысшылар аптасына 6 күн жұмыс істейді. Сағат 12-13 аралығында түскі асқа уақыт беріледі. 17.30-да жұмысқа шығатындар түнгі кезекке қалады. Мамандықтарды таңдау "Еңбек-Қарағанды" РМК ШЖҚ №7 учаскелік өндірісінде талап етілетін мамандарға сәйкес жүргізіледі. Өндірістік практикадан өту "Еңбек-Қарағанды" РМК №7 учаскесінің өндірістік базасында ұйымдастырылды. Өндірістік оқыту бағдарламалары топтың барлық оқушысы игере алатындай есеппен жасалады. Мекемеде 4 сотталушы жеке кәсіпкер ретінде жұмыс істейді, олардың кәсібі - корпустық жиһаз жасау, металл өңдеу, ұсталық, ағаштан бұйымдар жасау, жылыжай шаруашылығы. Бас бостандығынан айырылған адамның еңбегі маңызды фактор. Сондықтан жұмыс істейтін сотталған жұмыс орнын бағалайды, жұмысты білікті орындайды. Тек денсаулығы келмейтін сотталғандар ғана жұмыс істемейді. Қалғаны жұмыс істейді», - деді өндіріс бастығы Юрий Гиоргиевич.
Қарағанды облысы бойынша ҚАЖД АК-159/7 мекемесінде, сотталғандар негізгі орта және жалпы орта білім алады. Оқу №10 жалпы білім беретін мектеп базасында ұйымдастырылған. 2019-2020 оқу жылына мектепте орта білімі болмаған 36 адам оқиды.
Өндіріс бастығы Юрий Гиоргиевич
Мекемеде сондай-ақ сотталғандардың кәсіби-техникалық білім алуы ұйымдастырылған. Сотталғандарды оқыту келесі техникалық мамандықтар бойынша жүргізіледі: электр жабдықтарын жөндеу және қызмет көрсету жөніндегі электр монтері, автослесарь, токарь, газ-электр дәнекерлеуші, слесарь-жөндеуші, сылақшы - сырлаушы, аспаз, слесарь-сантехник, өңдеу, құрылыс жұмыстарының шебері.
Колонияны түгел аралап шықтық. Колония бастығының орынбасары сотталғандардың қандай жазамен отырғаны туралы айта жүрді. Мекемеде Өзбекстан, Ресей, Қырғызстан, Украина, Армения және Әзербейжан сияқты мемлекеттердің 30-ға жуық азаматы мерзімді өтейді.
«Біздің мекемеде бұрын шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған немесе жазаның өтелмеген бөлігін Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 73-бабына сәйкес - неғұрлым жеңіл жазамен ауыстырған және теріс қылықтары үшін мекемеге қайтарылған жасаған сотталғандар да ұсталады. Мұндай сотталғандармен кешенді тәрбие және әлеуметтік-психологиялық жұмыстар жүргізіледі, ол жаңадан жасалған қылмыстың себептерін анықтауға және оларға қылмысқа бейімдікті одан әрі жою жөнінде шаралар қабылдауға, түзелу жолына нық тұруға ықпал етеді», - деді мекеме бастығының орынбасары, әділет подполковнигі Григоренко Максим Николаевич.
Хабары аз адамдар түрме, «жындыхана», тубдиспансер десе шошиды. Стереотиптерді жоя алмай келеді. Солардың бірі – өзіміз болдық. Түрме емес, әскери мекеме секілді көрінді. Алдағы уақытта сотталғандарды туберкулезден емдейтін колониялық аурухана туралы жазамыз.
