Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ. Ұлы Абайдың 175 жылдығына орай Қытай Халық Республикасы Шэньси провинциясы, Сиань қаласындағы Солтүстік-батыс ауыл және орман шаруашылығы университеті гуманитарлық институтының қызметкері Лу Насидың Абай мұрасына арналған зерттеуін назарларыңызға ұсынамыз.
Абай Құнанбаев пен оның бай мұрасымен танысуым қазақ әдебиетінің көптеген шығармаларын оқуға байланысты. Қазақ халқының рухани өмірінде Абай Құнанбаевтың поэзиясы маңызды орын алатыны маған жақсы таныс. Абай шығармашылығын зерттеуші – қазақстандық әріптестеріммен пікір алмасу барысында мен осы ұлы ақынның еңбектерімен тереңірек таныстым.
Қазақстанды зерттейтін әлемдегі көптеген ғалымдар Абайдың терең поэзиясына тәнті бола отырып, оның бейнесін "қазақ көкжиегінде қалықтап ұшқан қыранмен", "қазақ көкжиегінде шауып келе жатқан сәйгүлік тұлпармен" салыстырады, олар үшін ақын "қазақ әдебиетіндегі жарық жұлдыз" секілді, қазақ мәдениетін сақтаушы және қазақтың дала өркениетін таратушы. Мен олармен толық келісемін.
Абайдың көптеген шығармаларын оқығаннан кейін, мен Абайдың ерекше поэтикалық сұлулығы бар шығармашылығына таң қалмаймын. Сондықтан мен осы аңызға айналған ойшлдың өмір жолын оның мінезінің қалай қалыптасқанын, оның ең мықты шығармашылық негізі қалай дамығанын түсіну үшін зерттеп бастадым.
Абай Құнанбаев (1845 - 1904) әуелде Ибрагим есімін иеленген, "Абай" есімін қазақша "сақ және сергек" деген мағынада әжесі берген. Шығыс Қазақстан даласының белді отбасында өсіп, жақсы білім алып, әкесінің жолымен жүріп, ру басшысы болуға тура келді, бірақ ол соңында "қазақ халқының жаны" деген атпен танымал қазіргі заманғы қазақ әдебиетінің негізін қалаушысына айналды.
Абай 12 жасында өлең жаза бастайды және оның ерте өлеңдерінің көп бөлігі экспромт саналады. Сегіз жасында Абайды әкесі Семей қаласына оқуға жібереді. Ол аса зор қызығушылықпен тек Қасиетті жазбаларды оқып қана қоймай, өз халқының әдебиеті мен шығыс классикасын да оқи бастайды.
Қазақ фольклорын жақсы білетін, өзінің әжесі Зеренің ықпал етуімен Абайдың поэтикалық қызығушылығы қалыптасады және ол бірнеше поэтикалық шығармаларды дүниеге әкеледі.
Араб тілін, парсы, шағатай тілін және басқа да шығыс тілдерін үйреніп, ол сондай-ақ орыс мәдениетіне ден қояды, тіпті мектеп ережелерін бұза отырып, орыс шіркеу-приход мектебінде орыс тілін үйренеді, бұл - әкесінің наразылығын тудырады.
13 жасында ол әкесінің шешімі бойынша мектепті тастап, отбасы мен сол руды басқару үшін елге қайтып келеді. 28 жасында ол Семей қаласындағы (қазіргі ҚР Шығыс Қазақстан облысы, Семей қаласы) оқуын жалғастыру үшін үйден қашып кетеді. Ол кезде қалада шын мәнінде әскери бекініс болған, онда білім алған Ресейден жер аударылғандар мен әскерилер өмір сүрген.
Бұл қалада Абай А.С.Пушкин және Н.Г.Чернышевский тағы да басқа орыс жазушылары мен ойшылдарының шығармаларымен танысады, демократиялық дүниетанымын қалыптастыра отырып, қазақ әдебиетінің дамуына өзіндік көзқарасын қалыптастырады. Ол 35 жасында өзінің өлеңін жазып, М.Ю.Лермонтовтың шығармалары мен А.С.Пушкиннің "Евгений Онегин" поэмасының үзінділерін қазақ тіліне аудара бастайды. Бұл әйгілі аудармалар қазақ әдебиетінің қоржынын айтарлықтай байытады.
Менің ойымша, Абай Құнанбаевтың поэзиясы көпғасырлық қазақ поэзиясындағы сабақтастықты бейнелейді және жаңа философиялық ағымды қалыптастырды. Ғалым ретінде менің назарым Абайдың 1889 жылы жазған "Сегізаяқ" поэтикалық шедевріне ауды. Мені 28 өлеңі бар және оның барлық шығармаларының ең ұзын туындысы таң қалдырды. Оның шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі ретінде бұл 28 шумағы бар туынды маған әсер етті. Шетелдік зерттеуші ретінде мен Абайдың қазақ халық поэзиясының дәстүрлі ережелерін қалай өзгертетініне және ол оны жаңа идеялық-көркемдік бұрылыстармен байытатынына қызығамын.
Өздеріңіз білесіздер, қазақтың дәстүрлі поэзиясы, әдетте, төрт шумақтан тұрады, онда әр өлең 11 буыннан, "ААБА" - рифмадан тұрады. Яғни, бірінші, екінші және төртінші жолдар рифма, ал үшіншісі рифма болмайды; немесе 7 буында ұзақ өлеңдерге арналған буындар бірақ өлеңдердің саны белгісіз болады.
Абай өзінің "Сегіз аяқ" шығармасы жаңашыл бола отырып, алғаш рет қазақ поэзиясы үшін жаңа өлеңдер құрылысын пайдаланады. Атап айтқанда, бірінші және екінші өлең жолдары -5 буын, үшінші-8 буын, төртінші-алтыншы-алғашқы үш өлеңнің қайталануы, соңғы екі өлең – 8 буынды. Сонымен қатар бірінші және екінші, төртінші және бесінші, жетінші және сегізінші өлеңдер рифма, үшінші және алтыншы өлеңдер де жеке рифмалар құрайды.
Абайдың "Сегізаяқ" өлеңінде қолданылған өлең құрылысы қазақ поэзиясының дәстүрлі өнеріндегі өлең құрылысының түрлеріне қарағанда анағұрлым икемді болып көрінеді. Осындай шығармашылық тәсіл қазіргі қазақ поэзиясының дамуына жаңа жол ашады деп ойлаймын.
Абай Құнанбаевтың әсем де еркін поэзиясы - халықтың рухын даналықпен сусындататын қайнар көзі. "Өлең – сөздің патшасы" өлеңінде ұлы ақын:
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. Қазақ поэзиялық мәдениетінде поэзия мен әндердің синкретизмі бар, барлық өлеңдерді музыкамен орындауға болады.
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол - ақынның білімсіз бишарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы.
…
Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап,
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап.
Жат елде қайыршылық қылып жүріп,
Өз елін бай деп мақтар құдай қарғап.
"Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы?", – дейді Абай.
Поэзия ырғақты және талғампаз тілге икемді, сөздері мен тіркестері үйлесімді құрылған және табиғи болуы керек; айтар ойы тың, көңіл-күйге әсерлі, осындайды кім өлең деп кім айта алмайды? – деп ақын жазған болатын. - "Өлеңді қолдану нәрестені шомылдыру рәсімінен өткізуге ұқсайды".
Сондай-ақ, жиын-тойға қатысушылар қатысушылар өлеңді пайдаланады, біздің алдыңғылар біз үшін орнатқан ереже болып табылады. "Өлең жас сәбидің өміріне жол ашады және оларды көкке жетелейді". "Өлеңсіз өмір мәнісін жоғалтады, бұл оның маңыздылығын түсіну үшін жеткілікті". Ол мақтангершілікке бой алдырмауға, басқаладың сый-құрметіне масаттанбауды; адамдарға деген құрметі туралы ашық мәлімдейді, өлеңді сатып ашкөздікке салынбауға шақырады.
Әр ақынның міндеті - адамдардың жүрегін жігерлендіріп, шығармашылығы арқылы олардың күш-жігері мен рухани дүниесін шабыттандыру. Абай "Өлең – сенің мәңгілік серігің" деп жазады: "Сізді күйбең тіршілік қалжыратып шаршатуы мүмкін, бірақ өлең сенің өмірлік серігің болып қала бермек, бірнеше өлең оқығанда жүректің жарасы өлеңмен жазылады". Ол "Менің өлеңдерім жүректеріңізге жалын берсін" деп жазады.
Ақын асқақ серпінмен: "Менің өлеңдерім жүректегі жараны жалынға айналдырып, нұрландырсын көз жасты құрғатып, құнды асыл өлеңге айналсын" дейді. Ол сондай жанқиярлықпен өлеңдерін адамдарға беруге дайын: "Менің өлеңдерімде қандай да бір алуға қажетті құнды дүние бар болатын болса, онда оны алып өз қажетіне жаратсын", "Егер де шын мәнінде кімде-кім менің өлеңдерімді түсініп, керегін алып жатса, менің жүрегімнің тыныштық тапқаны".
Абай "Қыран құс" деген өлеңінде: "Қыран құс адамдардың арманына қанат жайғызды". "Өлеңсіз өмірдің қуанышы жоқ екенін", өлең арқылы өмірдің қуанышы мен қайғысын жеткізу, әсем ән жұпар иіске ұқсайды, ол адамдардың жабық жүрегін аша алады; баланың күлкісі сияқты рухты көтереді және масаттандырады және сергітеді" деп өмірде қуанышқа ұмтылу қажет екенін жеткізді. Ол үнемі "Мұндай әсерлі әндер мен өлеңдерді кім жазады және оның мағынасы мен ойын кім түсінеді?" деп шүйлігеді. Ақынның міндеті керемет өлең шығару – "адамдардың жүрегінде жалынның әлі де сөнбеуі үшін, мен одан да көп әндер мен өлеңдер жазуды қалаймын", "өлеңмен дос болғанда ғана өмірің таза, мөлдір бұлақ суы секілді болады". Абайдың өзінің ақындық жолын абыроймен атқарғанына сенімдімін.
Бүгінде Қытайда ғалымдар қазақтың ұлы ақынының бай мұрасын үлкен ықыласпен зерделейді, өйткені оның шығармашылығында көптеген ғасырлар бойы Қытаймен көршілес елдерде тұрып жатқан қазақ халқының өмірі, тұрмысы көрініс табады. Абайдың Қазақстан мәдениетіндегі рөлі мен маңызын Қытай тарихы мен мәдениетіндегі танымал ойшыл Ли Бо мен Ду Фудың орнымен салыстыруға болады деп ойлаймын.
2013 жылғы 7 қыркүйекте Қазақстан астанасындағы Назарбаев Университетінде ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин өзінің бүкіл әлемге әйгілі болған "халықтар арасындағы достықты дамыту, тамаша болашақ бірлесіп құру" атты баяндамасында "Жібек жолының экономикалық белдеуін" бірлесіп салудың ірі халықаралық бастамасын ұсынады.
Осы тарихи шарада Қытай Төрағасы Си Цзиньпин А. Құнанбаевтың еңбектерінен мынадай жолдарды келтірген болатын: Өмір-мұхит. Уақыт жел сияқты ұрпақтардың толқынын тудырып, бір-бірін алмастырып отырады". Си Цзиньпиннің Абай шығармашылығынан үзінді жолдарды пайдалануы ұлы қазақ ақынына және қытай қоғамы оның дана лыққа толы мұрасын пайдаланатына және жоғары құрметке ие екенін көрсетті. Ал қазақ ақынының шығармашылығы өз кезегінде Еуразиядағы Ұлы Жібек жолын қайта құрудың символына айналды.
Қытайда Абайдың әдеби еңбектері ескі ұлттық қазынадан бүкіл адамзаттың қазынасына көшті деп санаймыз. Сондықтан 1995 жыл ЮНЕСКО көлемінде "Абай жылы" ретінде белгіленді. Әлемнің әр елінде жыл сайын қазақ ақынының шығармашылығы бойынша ғылыми семинарлар өткізіледі. Қазіргі уақытта жалпы бірқатар әлемдік астаналар – Мәскеуде, Берлинде және Стамбулда оның есімімен көшелер аталды және оның құрметіне ақынның ескерткіштері орнатылды.
2015 жылы Абайдың туғанына 170 жыл толуына орай Қытай астанасы Бейжіңде ұлы ақынға арналған ескерткіші ашылды, оған бүгінде Қытайға ресми сапармен келетін барлық қазақстандық ресми делегациялар мақтанышпен келеді.
Бүгін Абайдың туғанына 175 жыл толуына орай Қытайда біз қазақ даласын мақтан тұтып отырамыз "көкке қарап және қазақтың ұлы даласында қалықтап ұшқан қыран құсты еске аламыз", ал оның өлеңдері "адамдардың жүрегіне жол ашып, жылылықты еске түсіреді".
Бір жарым ғасыр өтсе де, қазақ халқының ұлы перзенті Абайдың поэзиясы өмірдің мәнін мадақтап, сұлулық сезімін тудырғанына қарамастан, адамдарды бақытты болашаққа ұмтылуға шақыратындығын қуанышпен атап өтеміз.
