Әбу Насыр әл-Фарабидің шын есімі неге айтылмайды?
Әлемнің екінші ұстазы атанған әйгілі ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің еңбектерін әлі толық зерттеп болған жоқпыз. Тіпті оның есімі Әбу Насыр Әл-Фараби емес екенін біріміз білсек біріміз білмеспіз.
Жалпы ғалым жайлы айтылып жүрген сөздердің қайсысы аңыз, қайсысы ақиқат екенін білу үшін жан-жақты зерттеу керек. Бүгін біз көкейімізде жүрген кей сұрақтардың жауабын білу үшін әл-Фараби мұраларын зерттеп жүрген ғалым, философия ғылымдарының кандидаты Жалғас Садуахасұлымен аз-кем сұхбаттасқан едік.
BAQ.KZ: Жалғас Садуахасұлы, сіз әл-Фарабиді зерттеп жүрген ғалымдардың бірісіз. Әлемнің екінші ұстазы атанған бабамыздың сан саланы меңгергені белгілі. Сіз әл-Фарабиді қай қырына көбірек үңілдіңіз?
Жалғас Садуахасұлы: Әл-Фараби толық зерттелді деп айта алмаймыз. Ғалым жайында біздің оқып жүрген шығармалардың басым бөлігі дерлік Кеңес одағында, коммунистік цензурадан өткен, орыс ориентелистерінің еңбектері немесе сол шығармаларға негізделіп жазылған дүниелер. Ол кездегі саясат әл-Фарабиді бір қырынан ғана зерттеп, жалаң материализммен бояуға күш салды. Әйтпесе, отандық аға буын ғалымдарымыз әл-Фарабидің мұрасын таныту мен сақтау жолында көп тер төкті. Әрине, бұл жағдай тек әл-Фарабиге ғана қатысты емес, жалпы қазақшылық, мұсылмандықтың иісі бар дүниелерді халыққа ашық жарияламады. Бүгінде жағдай басқа. Ғалымды араб, парсы және түрік тіліндегі еңбектерді зерттеп қамтымайынша әл-Фараби жан-жақты зерттелді деп кесімді пікір айту асығыстық. Әйтседе Фарабтық ғалымды өзінің жазған түпнұқса (араб) тілінде оқып, талдайтын мамандарымыз жоқтың қасы екенін де ескерген жөн.
Осы себепті ғалымның тікелей араб тіліндегі трактаттары, ондағы мәтіндер аз зерделенді. Мысалы, әл-Фараби «Тахсил ғәлә әс-сағада» (Бақытқа жету жайында) атты трактатын: «Адамның басына дарыған төрт түрлі нәрсеге халықтар мен қала тұрғындары қол жеткізсе, олар бұл өмірде дүние бақытына, басқа өмірде алыс бақытқа жетеді», - деген сөйлеммен бастайды. Ғалымның мұнда «басқа өмірде алыс бақытқа жетеді» деп ақыретті, о дүниені айтып отырғаны мәлім. Жалпы ғалымның шығармаларында діни-теологиялық терминдер жиі кездеседі. Мысалы, «Фусус әл-Хикам» (Даналық маржандары) «лаух әл-махфуз» (тағдыр жазылатын тақта), «мәләик» (періштелер) және т.б. Бірақ, Қазақстанда күні бүгінге дейін әл-Фарабидің біліміне қатысты бірде-бір теологиялық-философиялық зерттеу жүргізілмеген, диссертация қорғалмаған.
Келесі мысалы, біз ғалымның «Екінші ұстаз» (әл-Муаллим әс-Сани), «Музыкадағы бірінші ұстаз» (Әл-Муаллим әл-әууәл фи мусиқа) есімдерімен де аталатынын білеміз. Ал араб-мұсылман дүниесінде ол кісі «Жан ұстазы» (әл-Муаллим әр-Руухи), «Нәпсі ұстазы» (әл-Муаллим ән-Нәфси) деген есімдерімен де танылған. Энциклопедист ғалымның бұл есімдермен аталуының негіздемелері де бар. Бұл жайындағы әңгімені кейінге қалдырайық. Сондықтан әл-Фарабиге қатысты қандай да бір асығыс пәтуа шығармастан бұрын ғалымның түпнұсқадағы трактаттарымен танысуға кеңес берер едім. Соңында айтпағым, жас ғалымдарға зерттеуі қажет дүниелер жетіп жатыр. Тек қалау болса болғаны.
BAQ.KZ: Жалпы халық ғұламаның есімін Әбу Насыр Әл-Фараби деп таниды. Бірақ бұл жерде оның аты айтылмайды. Яғни Әбу Насыр Насырдың әкесі деген мағынаны білдірсе, Әл-Фараби Фараб қаласынан шыққанын білдіреді. Неге өз аты айтылмай қалған?
Жалғас Садуахасұлы: Араб-ислам мәдениетінде адамның жеке есімінің орнына құрметтеп «пәленшенің атасы», «түгеншенің анасы» деген сияқты лақап есіммен атау (ар. тілінде мұны «куния» деп атайды) мәдениеті қалыптасқан. Дегенмен, сұрақты әлі де аша түсу үшін адамды лақап есімімен атаудың бірнеше себептерін ашықтай түскеніміз жөн болар. Тарих бізге адамды бұлай лақап есімімен атаудың бірнеше себебін көрсетеді.
Біріншісі, «пәленшенің атасы» деп атау әлгі кісіне көрсетілетін құрмет пен әдепті білдіреді екен. Әдетте бұлай үлкен ғалымдарға, көпті көрген қарияларға, арқасында үлкен тәжірибесі бар азаматтарға қатысты көрсетілетін құрмет. Мысалы, Әбу Насыр, Ибн Сина, Ибн Рушд және т.б. Қоғамда осылай үлкендерге құрмет көрсету арқылы отбасылық құндылықтарды дәріптеу мен сақтау саналған.
Екінші себеп, арабтар мұны мәдени дәстүрге жатқызған. Мысалы, Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Озлағ әл-Фараби әт-Түрки деген уақытта ғалымның аталық, ағайын-туыстық шежіресі мен туған аймағы, жері мен нәсілдік қатынасы шыға келеді. Демек ғалмның әкесі оның есімін қойған уақытта Фарабидің ұлы болса оның есімі Насыр (Алланың жеңісі) болады деп те белгілеп кеткен. Сонда ғалымның араб тіліндегі есімін қазақ тілінде айтатын болсақ - Насырдің әкесі Мұхаммед, оның әкесі Озлағұлы Мұхаммед Тархан, шыққан жері Фараб, нәсілі түрік деген мағына жатыр. Енді осыған қарасаңыз мұны ислам өркениетіндегі кісі есімін атау мәдениеті мен өнері деуге келеді.
Үшінші себеп, «пәленшенің атасы» (Әбу Насыр) деген уақытта адамның тұлғалық құпиялылығы сақталады. Адам үшін оның өмірі мен жеке басына қатысты дүниелер басқалардың талқылауына түспеуі ол үшін өте маңызды болуы мүмкін. Себебі кейбір азаматтар өз есімінің, өзіне қатысты жеке дүниелердің жалпыға мәлім болғанын қаламайды.
Міне, осындай ерекшеліктерді ескере келе ортағасыр дәуірінде адамды жеке есімімен емес, оның лақап атымен атау үрдісі қалыптасқан десек болады. Бұған қоса ол кезде бүгінгідей әлем бір-біріне етене жақын болмады. Ғаламтор сияқты әлемді алақаныңа алып келетін дүние жоқ еді. Сол үшін адамның қай жердің тумасы екенін ажырату мақсатында есімнің соңына оның туған жерін қосып оған «иай нисби» (есімінің соңына адамның шыққан жерін білдіретін «иай») хәрпін қосып айтатын еді. Мысалы, Фараби (Фарабтық), Термези (Термезден), Бұхари (Бұхарадан), Самарқанди (Самарқандтық) деген сияқты т.б.
BAQ.KZ: Қазір біз әл-Фараби деп жүрген суреттің кейіннен салынғаны белгілі. Себебі, 870 жылы дүниеге келген әл-Фарабидің өз бейнесі қаламағаны анық. Бірақ әл-Фараби басына сәлде орамаған, түркі халқының өкілі ретінде тақия киіп жүрген деген пікір айтылады. Бұл шындыққа жанасады ма?
Жалғас Садуахасұлы: Бұл сұраққа жауап бемес бұрын сол дәуірлердегі бас киім кию мәдениетіне назар салсақ. Сосын сұрақтың жауабы өзі шығып қалады. Орта ғасырларда жалпы мұсылман қауымның тақия киіуі немесе сәлде орауы дәстүрлі киім киіну әдебі саналған. Алайда, тақияның пішіні, сәлдені орау әдістері мен түстері аймаққа, мәдени дәстүрге және әлеуметтік жағдайға байланысты әртүрлі болған. Сәлде тағудың себебі анық, мысалы олардың бірнешеуін атап өтуге болады:
Күннен қорғану: көптеген ислам елдерінде, әсіресе ыстық климатты аймақтарда адам сәлде тағу арқылы басын және бет-жүзін күн сәулесінен сақтайды:
Дәстүрлі киім: бірқатар мқсылман мемлекеттерінде жергілікті халықтың дәстүрлі киім бөлігі. Сәлде сол халықтың мәдени және діни дәстүрлерімен ұшаса отырып, ұлттық киімнің міндетті бір элементіне айналған:
Діндарлық пен құрметтің белгісі: Кейбір мұсылмандар үшін сәлде өздерінің діндарлығы мен тақуалығының белгісі саналады. Ондай азаматтар үшін сәлде, тақия дегеніміз дінге, діни рәсімдерге құрмет көрсету.
Құм, топырақ, шаң-тозаңнан қорғану: Кавказ сияқты таулы жерлер мен Сауд Аравиясы мен Африка сияқты шөлді аймақтарда бас киім мен сәлде адамның көз немесе мұрын сияқты тыныс жолдарын шаңнан қорғау үшін таптырмайтын құрал.
Әрине, енді мағызды дүниелердің бас киім, сәлде өз иесінің әлеуметтік мәртебесін білдірген десек қателеспейміз. Өкінішке орай дана әл-Фарабидің сәлдеге қарағанда түркі нақыштағы тақияны жиі киген деген бір нақты деректер кездеспейді. Ол дәуірлерде жоғарыда атап өткеніміздей сәлде күнделікті киім гардеробының ажырамайтын бөлігі саналған. Сарайда қызмет еткен әл-Фараби секілді ғұламаның әлеуметтік ортадағы маңызы мен мәртебесін білдіретін нышандардың бірі – ғалымның бас киімі, яғни сәлдесі. Салтанатты жиыннан бөлек білім ошқатары мен арнайы ғылыми мәжілістерге жиі қатысатын сарай ғалымы тақияға қарағанда сәлде тағып жұрген деген ой басымырақ түсетін сияқты. Себебі ол кездегі сәлде – адамның әлеуметтік статусымен бірге ғалымның да дәрежесін оның қандай дінде екенін көрсеткен. Сәлденің түсі, оралу түйні мен әдісі, матаның сапасы мен түсі сәлде иесінің кәсібі, жасы және ұлты туралы көптеген қызықты нәрселерді айтқан. Сол сияқты сәлдені тек мұсылмандар емес, басқа да дін өкілдері таққан. Мысалы, тарихта мұсылман мемлекеттерінде христиандар көк түсті, яһудилер сары, мәжусилер (отқа табынушылар) қызыл түсті таққандығы турасында мәліметтер бар.
BAQ.KZ: Ғұлама әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берген білім - адамзаттың қас жауы» деген сөзінің төркіні мен мағынасын ашып айтып берсеңіз.
Жалғас Садуахасұлы: Рас, әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берген білім - адамзаттың қас жауы» деген қанатты сөзінде үлкен мән бар. Орта ғасырлардағы барлық медресселерде «Ұстаз және шәкірт» деген ортақ концепция болған. Ал бұл концепция қалыптасты дейтін болсаңыз, себебі тәлім-білімнің барлығы кезінде медресселерден бастау алды. Сондықтан ұстаз алдына келіп отырған шәкіртінің көркем мінезіне, тәрбиесіне аса назар аударған. Егер бала қанша жерден зерек, алғыр болғанымен оның бойында әдеп, тәрбие болмаса оны шәкірттікке қабылдамаған екен. Себебі ғалымдардың барлығы «тәрбиесіз білім алған кісі келешекте ғалым емес, залым болып шығады» деп қорыққан екен. Міне, әл-Фараби сондықтан да «Тәрбиесіз берген білім - адамзаттың қас жауы» деп айтқан.
BAQ.KZ: Уақыт бөліп сұхбат бергеніңізге көп рахмет! Ғылым жолындағы еңбегіңіз жемісті болсын.