Энергетика саласындағы әлемдік тұрақсыздық жағдайында Қазақстан жаңаша жол іздеп, өз әлеуетін толық пайдалана алады. Мұнай, газ және уран экспортында бай ресурстары бар ел ретінде Қазақстан тек шикізат жеткізуші ғана емес, стратегиялық серіктеске айналуға мүмкіндікке ие, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Мұнай мен газ: Қазақстан — тұрақты экспорттаушы
Өндіріс және экспорт көлемі
2022 жылы Қазақстан мұнай мен мұнай өнімдерінің экспорты саласында маңызды рөл атқарды. IEA мәліметтері бойынша, елдің шикі мұнай өндіру көлемі орташа есеппен 1,5 миллион баррель/тәулік деңгейінде болды.
Сонымен бірге, елдің мұнай мен газ саласындағы энергетикалық артықшылық тұрақты — энергия тапшылығы аз және экспорттық бағытты шешуге мүмкіндік бар.
Ресми статистика бойынша, еліміз жыл сайын елеулі көлемде мұнай өндіреді және оның үлкен бөлігі экспортқа жіберіледі. Негізгі сатып алушылар арасында Еуропа мен Азия елдері бар; Каспий құбыр консорциумы арқылы жеткізу әлі де шешуші рөл атқарады.
Энергетика саласының сарапшылары атап өткендей, Азия нарықтарына (әсіресе Қытай мен Үндістан) экспортты кеңейту — Қазақстан үшін стратегиялық міндет. Сол арқылы Еуропа нарығындағы серіктестікті сақтай отырып, жеткізілім бағыттарын әртараптандыруға болады.
Мұнай мен газ экспортынан түсетін түсімдер ел бюджетінің маңызды бөлігін құрайды, сондықтан бұл саланың тұрақтылығы — макроэкономикалық қауіпсіздіктің негізі болып қала береді.
Қазақстанның бекітілген мұнай резервтері — шамамен 3 900 миллион тонна (және R/P коэффициенті шамамен 42,7 жыл) — әлемдік резервтердің кіші бөлігін құрайды, бірақ аймақтық деңгейде маңызды орын алады.
Газ саласында да елде айтарлықтай гидроресурстар бар, және газ желісі кеңейтілу үстінде.
Экспорт бағыттары мен логистика
Қазақстан мұнайын экспорттауда Каспий құбыр консорциумы (CPC) жүйесі басты арна болып табылады. 2025 жылғы наурыз айында экспорт көлемін 12 % арттыру жоспары жарияланды.
Сондай-ақ ел мұнай өндірісін рекордтық деңгейге жеткізді — мысалы, 2025 жылдың ақпанында шамамен 2,12 миллион баррель/тәулік деңгейіне жеткендігі хабарланды.
Уран және атом энергетикасы: стратегиялық актив
Өндіріс пен экспорт үлесі
Қазақстан әлем бойынша уран өндіру бойынша алпауыт елдердің бірі: 2021 жылы ел әлемдік уран өндірісінің шамамен 45,14 % үлесін қамтамасыз еткен.
«Қазатомөнеркәсіп» компаниясы уран өндірісінде жетекші орын ұстаған, және оның экспорттық портфелі елдің ядролық отын саласындағы әсерін күшейтеді.
Қорлар мен ресурстар
Қазақстанға әлемдегі уранның шамамен 12 % тиесілі делінеді. Барланған қор көлемі — шамамен 625 000 тонна, ал жалпы қор — ~785 000 тоннаға жуық.
Дегенмен 2025 жылдың алғашқы айларында уран экспортында айтарлықтай қысқарту болғаны да хабарланды, бұл халықаралық нарықтың күйіне тәуелділікті көрсетеді.
Атом энергетикасына бейімделу мүмкіндігі
Қазіргі ядролық энергетикаға сұраныс артып келеді — көмір мен газдан бас тартуды көздейтін елдер атом электр станцияларын қайта іске қосу жоспарын қарастыруда. Бұл Қазақстанға уран экспорты мен ядролық отын нарығында қосымша рөль алуға мүмкіндік береді.
Жаһандық энергия дағдарысы кезінде атом энергетикасына сұраныс артуда. Көмір мен газдан бас тарту үрдісі жүріп жатқан елдерде атом электр станцияларының рөлі қайта күшейе бастады.
Қазақстанның уран өндіру саласы — стратегиялық актив. Елдің урандан түсетін көлемі әлемдік жеткізілімдерде айтарлықтай үлеске ие. Бұл жағдай Қазақстанға уран нарығында және атом энергетикасы тізбегінде маңызды серіктес болуға мүмкіндік береді.
Жоғары оқу орындары мен сала сарапшыларының пікірінше, уран өндірісі мен оның қайта өңдеу мүмкіндіктерін дамыту — елді шикізат жеткізушіден толық циклді қатысушыға айналдыруға бағытталған нақты қадам. Бұл үшін экологиялық стандарттар мен технологиялық қауіпсіздікке ерекше көңіл бөлу қажет.
Әлемде салынып жатқан жаңа атом станцияларының көбісі Азия елдерінде шоғырланғанына байланысты Қазақстан бұл бағытта экспорттық сұранысты кеңейте алады.
Энергия баланс және ішкі тұтыну
Энергетикалық тұтыну құрылымы
Қазақстанда 2023 жылы жалпы негізгі энергия тұтыну шамамен 73 377,9 мың тонна мұнай эквивалентіне (toe) жетті. Бұл өткен жылға қарағанда ~5 % өсім.
Оның ішінде ең үлкен үлес — көмір (49,6 %), газ (26,7 %) және мұнай мен мұнай өнімдері (21,7 %) құрайды.
Фоссильді отынға тәуелділік
2022 жылы елдің негізгі энергия қорын фоссильді отын көздері (көмір, газ, мұнай) шамамен 98,2 % құрады.
Бұл Қазақстанның энергетикасында жаңартылатын және таза энергия көздеріне көшу әлеуетінің жоғары екенін көрсетеді.
Стратегиялық бағыттар және саясат
Қазақстанның энергетика саласына бағытталған саясат халықаралық ұйымдармен үйлестірілген. Мысалы, OECD пен IEA бірлескен «Kazakhstan 2022: Energy Sector Review» есебінде елдің саяси бағыты, энергетика инфрақұрылымын жақсарту шаралары мен декарбонизация стратегиялары талқыланады.
Ел 2060 жылға дейін көміртек бейтараптығына қол жеткізу міндетін алға қойды. Бұл мақсатқа жету үшін жаңартылатын энергияға инвестициялар, энергетикалық тиімділік және индустриялық жаңғырту шаралары жоспарланған.
Энергетика министрлігі мен «Қазатомөнеркәсіп» сияқты ұйымдар экспорттық жоспарлар мен технологиялық жаңартуларды бастамаға алады. Мысалы, мұнай экспорты бағыттарын көбейту, уран өнімдерінің жоғары өңделген түрлерін дамыту — болашақтың энергетикалық стратегиясының маңызды құрамдас бөліктері болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген нақты статистика мен тарихи деректер Қазақстанның энергетикалық әлеуетін нақтылай көрсетеді. Жаһандық энергия дағдарысы жағдайында Қазақстан үшін басты мүмкіндіктер:
- Мұнай мен газ экспортының тұрақтылығын сақтау және экспорт бағыттарын әртараптандыру (Еуропа, Азия).
- Уран өндірісі мен экспортын белсенді түрде дамыту, ядролық отын нарығында үлесті кеңейту.
- Жаңартылатын энергияға өтуге қадамдар жасау — электр желілерін жаңғырту, инвестициялық жобаларды қолдау.
- Энергия тиімділігі мен инфрақұрылымды жаңарту арқылы ішкі ресурстарды үнемді пайдалану.
