Жалпы республика көлемінде бір жылдың ішінде 102,3 текше шақырым су қалыптасады. Соның 54 пайызы өзіміздің Қазақстан жерінде, 46 пайызын трансшекаралық өзендер арқылы басқа елдерден алып отырмыз. Бұл қала суынан бастап, ауыл шаруашылығына дейін алынатын ресурстарға тікелей қауіп тудырады, деп хабарлайды BAQ.KZ.
Су – тіршіліктің өзегі. Бұл сөз тек поэтикалық пайым емес, Орталық Азия сияқты табиғи жағдайы күрделі, шөлейтті аймақ үшін – өмірлік маңызы бар шынайы ақиқат. Қазақстан су қоры бойынша әлемдегі ең ауқымды елдер қатарына жатпайды. Ресми мәліметтерге сәйкес, республика көлемінде жылына 102,3 текше шақырым су қалыптасады. Соның 54 пайызы – еліміздің өз жерінде, ал 46 пайызы – шет мемлекеттерден келетін трансшекаралық өзендер арқылы қамтамасыз етіледі.
Бұл дерек өз алдына бір ғана факт емес – ұлттық қауіпсіздік пен экономикалық тұрақтылықтың тірегі. Қала халқының тұтынатын суынан бастап, ауыл шаруашылығына, өндіріс пен энергетикаға дейінгі барлық сала осы ресурстың тұрақты әрі әділ бөлінуіне тәуелді.
Неге трансшекаралық су ресурстары өзекті мәселеге айналды?
Қазақстан үшін негізгі су артериялары саналатын Іле, Ертіс, Сырдария және Талас секілді өзендер бастауын Қытай, Ресей, Қырғызстан және Өзбекстан сияқты көрші елдерден алады. Осы өзендер бойымен келетін судың мөлшері жыл сайын өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер көбінесе климаттық факторларға емес, саяси және шаруашылық шешімдерге байланысты.
Климаттың өзгеруі де бұл мәселені ушықтырып отыр. Ауа райының құбылмалы болуы мен жауын-шашын мөлшерінің азаюы салдарынан, соңғы жылдары Қазақстанның әр үшінші өңірінде су тапшылығы сезілуде. Жыл өткен сайын су ресурстарының азаюы мен ластануы, әсіресе ауыл шаруашылығына айтарлықтай залал келтіруде. Суару жүйелерінің ескіргені және тозығы жеткен инфрақұрылым судың 40–50%-ының босқа ысырап болуына алып келуде.
Сарапшылар не дейді?
Елдар Аманжолов, гидросарапшы, экологиялық бастамалар орталығы:
«Трансшекаралық өзендер – бұл тек су емес, бұл – мемлекетаралық сенім мен тепе-теңдіктің негізі. Егер Іле өзенінің бойында Қытай тарапы жаңа су қоймаларын салып, ағын көлемін төмендетсе, Балқаш көлінің экожүйесіне орны толмас зиян келеді. Бұл – тек экология емес, өңірлік тұрақтылықтың мәселесі».
Мұндай пікірді техникалық ғылымдар кандидаты Гүлнұр Төлегенқызы да қолдайды:
«Қазақстанда 35 мың шақырымнан астам ирригация жүйесі бар. Бірақ соның 14,5 мың шақырымын қалпына келтіру қажет. Ал алғашқы кезеңде 3,5 мың шақырым каналға жөндеу жүргізу үшін 171 млрд теңге қажет болады. Егер бұл жүзеге асса, қосымша 3 текше шақырым суды үнемдеуге болады – бұл ауқымды нәтиже».
Трансшекаралық суларды басқару тек бүгінгі күннің ғана мәселесі емес. Бұл өңір ежелден суға тәуелді өркениеттердің тоғысқан жері болған. Ежелгі Окс және Яксарт деп аталған – қазіргі Әмудария мен Сырдария өзендері – Орталық Азиядағы көптеген мемлекеттердің қалыптасуына, мәдени және экономикалық ерекшеліктерінің дамуына үлкен әсер етті.
Ауыл шаруашылығының негізі де дәл осы өзендердің бойындағы отырықшылықпен байланысты. Яғни, трансшекаралық сулар тек қазіргі саясат пен экономика емес, біздің тарихи тамырымызбен де тығыз байланысты.
Қауіп қайдан?
Су ресурстарының маусымдық өзгеруі, трансшекаралық өзендердің бойындағы ластану, судың әділетсіз бөлінуі – бұл өзен бойында отырған елдер арасындағы қарым-қатынасты да шиеленістіруі мүмкін.
Мысалы, Іле өзеніндегі жағдай – Қытай мен Қазақстан арасындағы үлкен экологиялық дипломатияны талап ететін мәселе. Қазақстан үшін Балқаш көлінің деңгейі – ұлттық экожүйенің кілті. Ал Қытай тарапының Іле бойында жүргізіп жатқан ауқымды су жобалары – қауіптің көзіне айналуда.
Сырдария бойындағы су бөлу мәселесі де оңай шешілмейді. Өзбекстан мен Тәжікстан су қоймаларын энергетика үшін қолданса, Қазақстан мен Түркіменстан – ауыл шаруашылығы үшін қажет етеді. Бұл мүдделер қақтығысы су бөлісін үйлестіруді қиындатады.
Не істеу керек?
Мәселенің күрделілігіне қарамастан, шешімдер де жоқ емес. Олардың бірқатары:
- Халықаралық келісімдерді күшейту: Қазақстан Қытай, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстанмен трансшекаралық суларды әділетті пайдалану жөніндегі келісімдерді жаңартуы тиіс.
- Инфрақұрылымды жаңарту: су каналдарын жөндеу арқылы судың ысырап болуын азайту.
- Су үнемдеу технологияларын енгізу: тамшылатып суару, автоматты бақылау жүйелері.
- Халықаралық қолдауға жүгіну: БҰҰ, Дүниежүзілік банк, IWMI сияқты ұйымдармен бірлескен жобалар.
Қорытынды
Трансшекаралық су ресурстары – Қазақстан үшін экологиялық, экономикалық және саяси тұрғыдан аса маңызды сала. Су тапшылығы – жай ғана табиғи құбылыс емес, бұл – ұлттық қауіпсіздікке тікелей әсер ететін стратегиялық мәселе. Қазірден бастап кешенді шаралар қолданылмаса, болашақта тек ішкі емес, өңірлік деңгейдегі дағдарысқа тап болуымыз әбден мүмкін.
Су – тек ресурс емес. Ол – тұрақтылықтың кепілі, келісім мен ынтымақтастықтың бастауы.
