Елімізде күн өткен сайын аутоиммундық аурулар қатары өсіп келеді. Медициналық дереккөздердің мәліметінше, бұл аурулар пациенттердің мүгедектігі мен әлеуметтік бейімделуінің күрделенуіне, сондай-ақ денсаулық саласындағы шешілуі қиын түйінге айналуда, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Бүгінгі таңда аутоиммундық реакцияның дамуының заманауи себептері қандай? Қазақстанда ғана байқалатын аутоиммундық аурулардың таралуының қандай да бір ұлттық ерекшеліктері бар ма? Неліктен көбінесе аутоиммундық аурулар әйел адамдарда көп кездеседі?
Осы және өзге де сұрақтарға жауапты терапевт дәрігер, ҚР ПІБ МО №5 ауруханасының терапия бөлімшесінің меңгерушісі Айжан Сәрсенбаевамен сұхбат барысында іздеп көрген едік.
- Айжан Жақсылыққызы, аутоиммундық аурулар дегеніміз не және оларды қалай жіктейді?
- Былай түсіндіріп өтейін. Біздің организмімізде біздібөтензаттардан қорғайтын жасушалардың әртүрлі топтарынан тұратын бүтіндей армия бар. Бұл армия иммундық жүйе деп аталады. Аутоиммунды аурулар иммундық жүйеқандай да бірсебептермен өзтіндеріне шабуыл жасай бастағанда пайда болады, яғни грек тілінен аударғанда "autos" сөзі "өзі, өзі" немесе "өзіне қарсы"дегенді білдіреді. Осылайша,иммундық жүйеденежасушаларын бөтен деп қабылдай бастайды жәнеолармен күресебастайды.Бұләртүрлі органдардың немеседенежүйелерінің қабынуы түрінде көрінуі мүмкін.Қабылдауды жеңілдету үшінаутоиммунды ауруларды екітүргебөлугеболады:жүйелік (біраутоиммунды аурудың көптеген белгілері менкөріністері болған кезде, мысалы, жүйелі қызыл жегі деп аталатын ауру) және органға тән (мысалы,аутоиммунды тиреоидит-қалқанша безінің ауруы немесеаутоиммунды энцефалит —мидыңзақымдануы).
- Аутоиммунды реакцияның оянуына қандай себептер әсер етуі мүмкін?
- Бүгінгі таңда организмнің "өзінеқарсы" реакцияның нақтысебептері белгісіз.Адаммұндайауруларға генетикалық бейімділікке ие болуы мүмкіндепсаналады.Олардың өршуінің қоздырғыштары медицинаға белгілі факторлар болуы мүмкін. Яғни бактериялық және вирустық инфекциялар, стресс, радиация, радиация, кейбір дәрі-дәрмектер, жүктілік және басқалар әсер етуі әбден ықтимал.
- Аутоиммундық аурулар тұқым қуалайды деп айтуға негіз бар ма?
- Белгілі бір дәрежеде солай болуы мүмкін,иә,өйткені гендердің кейбіртүрлері белгілі,оларұрпақтан-ұрпаққа берілуі мүмкін және жоғарыда аталған факторлардың әсерінен аурудың дамуына ықпал етеді. Мысалы, кейбір адамдар HLA-B27генін алып жүреді.Адамжайтасымалдаушы бола алады және ешқашан Бехтерев ауруыдепаталатын ауруды дамытпайды. Алайда егер белгілі бір қоздырғыш факторлар әсер етсе, ауру дамуы мүмкін. Сонымен қатар тәжірибе мен ғылыми дәлелдер көрсеткендей, аутоиммунды аурулары бар отбасыларда жақын туыстарында аурудың даму қаупі жоғары. Бұл әсіресе жүйелі қызыл жегі мен склерозға қатысты. Сондай-ақ, белгілі бір ұлттар арасында кейбір аутоиммунды аурулардың жоғары жиілігін атап өткен жөн: испандықтар, үндістер, сондай-ақ Африка елдерінде көп кездеседі.
- Қазіргі таңда аутоиммундық ауруға шалдыққан науқастардың бесеуінің төртеуі әйелдер екені белгілі. Неліктен аутоиммундық ауруларға ер адамдарға қарағанда әйел адамдарды көбірек шалдығады?
- Шын мәнінде, бұл аурулар тобы гендерлік бейімділікке ие, бұл ұғымның жақсы мағынасында емес. Мысалы, ревматоидты артрит жағдайларының шамамен 80% әйелдер. Кейбір зерттеулер көрсеткендей (әлі де қосымша зерттеулермен растауды қажет етеді),оның себебі әйелдерде екі(XX),ал мужчинерде бір(XY) болатын Xхромосомаларында болуы мүмкін. Мәселе мынада, X хромосомаларында жиі кездесетін және өзінің иммундық жасушаларына шабуыл жасау үшін "Қызыл жалау" болып табылатын компонент бар. Тиісінше, осы "қызыл жалаулардан" көп адамдар шабуылға бейімділік ықтималдығы жоғары.
- Дәрігер ретінде мынаны айтып бере аласыз ба? Аутоиммундық аурулардың таралуының Қазақстанда ғана байқалатын қандай да бір ұлттық ерекшеліктері бар ма?
- Қазақстанда жиі кездесетін аутоиммунды аурулар (АИЗ)туралынақтыстатистика жоқ. Алайда деректер әлемдік статистикаға сәйкес келеді. Әдеби мәліметтерге сәйкес, жүйелі қызылжегі Азия халықтарында жиі дамиды. Сондықтан халықтың көпшілігі қазақтар болып келетін Қазақстанда бұл ауру еуропалықтарға қарағанда жиі кездеседі. Бехчет ауруы Таяу және Қиыр Шығыс елдерінде, сондай-ақ Жерорта теңізі бассейнінде жиі кездеседі. Қазақстанда Бехчет ауруы Еуропа мен АҚШ-қа қарағанда жиі диагноз қойылады. Бұл біздің еліміз арқылы Ұлы Жібек жолының өтуіне байланысты және тиісінше Бехчет ауруымен байланысты HLA-b51аллелі Орталық Азиятұрғындарында, соның ішінде Қазақстанда жиі кездеседі.
- Өзіңіз жұмыс істейтін ҚР ПІБ МО ауруханасындағы Аутоиммундық аурулар орталығының жұмысы туралы айтып беріңізші. Ауруханада қандай инновациялық әдістер қолданылады?
- Орталық №5 терапия бөлімшесінің базасында жұмыс істейді. Шын мәнінде, бұл зертханалық және аспаптық әдістерді қолдана отырып, пациентті зерттеуге кең мүмкіндіктері бар мамандардың көп салалы тобы (дифференциалды диагностика және емдеу тактикасын анықтау үшін әр түрлі профильдегі мамандар қажет). Орталықтағы жетекші тұлға-ревматолог.
Бұл біздің орталықты ерекше ететін топтық жұмыс. Ревматологиялық ауруы бар науқас бірқатар патологиялық жағдайлардан зардап шегуі мүмкін, өйткені аутоиммунды аурулардың негізгі тобы бірнеше мүшелерге әсер ететін жүйелік аурулардан тұрады. Біздің орталық осындай жүйелі ревматологиялық және нефрологиялық аурулармен айналысады, соның ішінде: ревматоидты артрит, жүйелі қызыл жегі, дерматополимиозит, жүйелік васкулит, жүйелік склеродерма, гломерулонефрит. Мысалы, жүйелі васкулитпен ауыратын науқас көбінесе нефролог, кардиолог, хирург, пульмонолог, онколог және басқа мамандардың кеңесін қажет етеді. Асқынулармен емдеу тактикасы бойынша мәселелерді шешу немесе дифференциалды диагностика үшін сапалы аспаптық зерттеулер (КТ/МРТ, эндоскопия, ультрадыбыстық зерттеулер, орган биопсиясы, ПЭТ/КТ, сцинтиграфия және ол сияқты зерттеулер) қажет болуы мүмкін. Бір жерде шоғырланған осы ресурстардың барлығы дұрыс диагнозға келуге және пациентті басқарудың дұрыс тактикасын жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, біз тәулік бойғы стационар жағдайында диагностика мен емдеуді жүргізуге мүмкіндігіміз бар, бұл қозғалыс шектеулері бар пациенттер, қаладан тыс пациенттер және мамандардың бақылауымен терапия алу мақсатында алғаш рет иммуносупрессивті терапия тағайындалғандар үшін ыңғайлы.
Жоғарыда айтқанымдай, біз ревматологиялық және нефрологиялық аурулармен айналысамыз. Ал аутоиммунды аурулардың органға тән түрлерімен неврология,Эндокринология,Гастроэнтерология бөлімшелерінің базасында тар профильдердің мамандары айналысады. Қажет болса, біз пациенттердің осы тобына арналған консилиумдар өткіземіз. Сонымен қатар, өткен жылы тағы жиырма алты мың адам зардап шеккендер тізімінде болды. Бұл тек ресми тіркелген жағдайлар – бұл жолы алғаш рет медициналық мекеме – аурухана қабырғасында оның жетекші мамандарының, шетелдік қонақтардың және денсаулық сақтау министрлігінің өкілдерінің қатысуымен Президент істерін басқару Медициналық орталығының қабырғасында өткен Халықаралық ғылыми конференцияда мамандар мәліметтермен бөліседі.
- Қазақстанда қанша адамның аутоиммунды дертке шалдыққаны туралы нақты статистикалық мәліметтер бар ма?
- Әлемдегі және жеке елдегі ағзаның осы "ішкі соғысының" ауқымын көрсететін нақты статистика, сондай – ақ аутоиммунды аурулардың нақты саны жоқ: конференцияда сексеннен жүзге дейінгі сандар айтылады. Олардың ішінде көпшілікке белгілі - ревматоидты артрит (буындардың зақымдануы), жүйелік склероз және қызыл жегі. Қазақстанда тізімде 67 сирек кездесетін ауру бар, бірақ іс жүзінде олардың саны көп. Кішкентай науқастарды дәрі-дәрмекпен емдеу тегін, бірақ көптеген адамдар үшін қымбат генетикалық диагностика мүмкін емес. ДДҰ мәліметтері бойынша, жер бетіндегі адамдардың 7% - ы жетім аурулардан зардап шегеді. Қазақстанда 100 мың тұрғынға шаққанда 50 жағдайдан артық болмаса, патология сирек болып саналады. Мәселен, аурудың 67 тобы ерекше тізімге енді. Мұндай диагноздармен диспансерлік есепте 46 мыңнан астам пациент бар, оның 12 мыңы балалар.
- Жалпы, осы дертті емдеуде, салада қандай проблема бар?
- Сирек кездесетін аурулар, таралуы аз, пациенттерге диагностикада да, емдеуде де, медициналық және әлеуметтік оңалтуда да қиындықтар туғызады. Әлемде сирек кездесетін аурулардың бірыңғай анықтамасы мен тізімі жоқ. Әр ел оларды топқа жатқызу критерийлерін жеке әзірлейді. Симптомдар туылғаннан бастап айқын болуы мүмкін немесе балалық шақта пайда болуы мүмкін. Уытты, жұқпалы немесе аутоиммунды аурулар бар. Олардың даму себептері тұқым қуалаушылық, иммунитеттің әлсіреуі, нашар экология, жоғары радиациялық фон, анадағы немесе нәрестедегі вирустық инфекциялар болуы мүмкін. Бірақ сирек кездесетін аурулардың 72% - ы генетикалық ауытқуларға байланысты. Сондықтан мұндай науқастарға көмек диагноздан басталады. Бұл жай ғана қан анализі, биохимиялық қан анализі емес, генетикалық диагностика. Қайырымдылық жасаушының пікірінше, мемлекет есебінен генетикалық диагностика жүргізу қажет. Өйткені әрбір отбасы үшін қымбат талдау мүмкін емес, мысалы, геннің бұзылуын анықтау үшін биоақпараттық талдауы бар ДНҚ-ның толық экзомдық реттілігі.
Ал көпшілігі қажетті соманы жинау үшін алымдарды жүргізіп, қайырымдылық қорларына жүгінуі керек. Генетикалық тестілеу технологияларына және халықаралық стандарттар бойынша тексерулерге қолжетімділікті шектеуді емдеуді қиындатады. Көптеген ойыншылар генетикалық тестілеу қызметтерін ұсынады қымбат өйткені олар оны елден тыс жерде өткізеді. Сонымен қатар, бұл талдаулардың шифрын ашу біздің дәрігерлердің талаптарына сәйкес келмейді, бұл құрғақ сығу. Науқас табылған барлық мутацияланған гендердің тізімімен нақты транскрипцияны алуы керек болса да, одан әрі не істеу керектігі туралы ұсыныстар маңызды. Дәрі-дәрмекпен емдеуге келетін болсақ, мемлекет 92 дәрі-дәрмекпен тегін қамтамасыз етеді, бірақ мұнда бәрі біркелкі емес.
Мәселе мынада, кейде мемлекет мақсатты деп аталатын нақты терапияны толық көлемде немесе мүлдем көрсетпейді. Ол аурудың себебін анықтауға бағытталған. Оны әр пациенттің генетикалық ерекшеліктеріне сәйкес жеке тағайындалатын диагностика арқылы ғана жасауға болады. Мұндай препаратты табуда қиындықтар туындайды. Мәслихаттың шешімі бойынша жергілікті бюджеттер арқылы немесе қайырымдылық қорлары арқылы мұқтаж пациенттерді қамтамасыз ету мүмкіндігі бар.
- Әңгімеңізге рахмет!
