Соңғы жылдары Қазақстан билігі шетел асқан заңсыз активтерді елге қайтару мәселесін үнемі көтеріп келеді. Бұл процес «Әділетті Қазақстан» идеясымен сабақтасып, биліктің халық алдындағы жауапкершілігін арттыруға бағытталған қадам ретінде бағаланды. Алайда активтерді қайтару тек қаржылық мәселе емес – бұл құқықтық және өзге де өлшемдері бар күрделі процесс. Осы орайда BAQ.KZ тілшісі бұл мәселеге шолу жасады.
Қанша актив қайтарылды?
Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі мен Бас прокуратурасы 2022 жылдан бері жүргізіп келе жатқан жұмыстың нәтижесінде 2024 жылдың соңына дейін елге 1,5 трлн теңгеден астам актив қайтарылғаны хабарланды.
Оның ішінде ақша қаражаттары, жылжымайтын мүлік, жер учаскелері мен бизнес нысандары бар. Сондай-ақ 15-ке жуық елден активтер қайтарылған, оның ішінде БАӘ, Швейцария, Ұлыбритания және АҚШ секілді қаржы хабтары да бар.
Қазақстанда заңсыз иемденілген активтерді мемлекет меншігіне қайтару жұмыстары жалғасуда. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына сәйкес, бұл қаражат әлеуметтік маңызы бар нысандардың құрылысы мен жаңғыртылуына бағытталып отыр.
Қайтарылған қаржы Қаржы министрлігі жанынан құрылған Арнаулы мемлекеттік қорға түседі. Қазіргі таңда жалпы құны 318 млрд теңгеге жуық 406 жобаны қаржыландыру мақұлданған. Оның ішінде:
- 9 білім беру нысаны
- 3 спорт нысаны
- 162 денсаулық сақтау жобасы
- 159 сумен жабдықтау жобасы
- жалпы саны 333 жоба іске асырылуда.
Жобалар Мемлекет басшысының әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту жөніндегі тапсырмасы аясында қолға алынған. Білім беру нысандары — сапалы білімге қолжетімділікті арттыруға, спорт нысандары — бұқаралық спорт пен салауатты өмір салтын қалыптастыруға ықпал етеді.
Шалғайдағы ауылдарда медициналық қызмет көрсету деңгейін арттыру үшін «Ауылда денсаулық сақтауды жаңғырту» бағдарламасы аясында жаңа медициналық мекемелер салынып жатыр.
Ал су құбыры желілерінің құрылысы еліміздің барлық елді мекендерін 2025 жылға дейін таза ауыз сумен қамтамасыз ету міндетін жүзеге асыруға бағытталған.
Бұл бастамалар қайтарылған қаражаттың халық игілігіне жұмсалатынын көрсетіп, тұрғындардың өмір сүру сапасын жақсартуға тікелей әсер етпек.
Қайтарылған активтер қайда жұмсалады?
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл қаражаттың халықтың әлеуметтік қажеттіліктеріне бағытталуы тиіс екенін бірнеше рет мәлімдеген. Соңғы деректерге сәйкес, бірқатар мектеп пен аурухана құрылысына қаржы бөлінген.
Ал «Қазақстан халқына» қоры арқылы денсаулық сақтау және білім беру жобалары қаржыландырылып жатыр. Жекелеген өңірлердегі инфрақұрылым жобаларына инвестиция салынған.
Қазақстанда шетелден қайтарылған активтер есебінен әлеуметтік маңызы бар жобалар белсенді жүзеге асырылуда. Үкіметтің шешімімен бөлінген қаражат түрлі өңірлерде білім беру, денсаулық сақтау және инфрақұрылым салаларын дамытуға бағытталып отыр.
Ақтөбе облысында ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған арнайы балабақша құрылысы қолға алынды. Бұл өңірде барлығы 12 әлеуметтік маңызы бар жоба жүзеге асырылып жатыр.
Абай облысында қайтарылған қаражат есебінен 24 нысан салынбақ. Олардың қатарында жаңа сумен жабдықтау желілері мен медициналық мекемелер бар.
Атырау облысында үш негізгі сала – денсаулық сақтау, білім беру және сумен жабдықтау бойынша бір-бір нысаннан салынуы жоспарланған.
Жетісу облысында аталған үш сала бойынша 22 жоба жүзеге асырылады.
Алматы облысында спорттық, медициналық және инфрақұрылымдық нысандар салынады. Мәселен, Кеген ауданының Жалағаш ауылында жаңа спорт кешенінің құрылысы басталды.
Жамбыл облысында 19 жоба қолға алынып отыр. Оның төртеуі – денсаулық сақтау саласына, ал 15 жоба – сумен жабдықтау жүйесін жаңғыртуға бағытталған.
Батыс Қазақстан облысында жыл соңына дейін 25 нысан пайдалануға беріледі деп жоспарлануда. Олар – медициналық пункттер, дәрігерлік амбулаториялар және су құбырлары.
Маңғыстау облысында қайтарылған активтер арқылы бір денсаулық сақтау нысаны салынады.
Қостанай облысында сумен жабдықтау жүйесі түбегейлі жаңартылады. Сонымен қатар, бір білім беру және бір денсаулық сақтау нысанының құрылысы көзделген.
Түркістан облысында бір білім беру мекемесін салумен қатар, сумен қамтамасыз ету бойынша 35 жоба жүзеге асырылмақ.
Павлодар және Қызылорда облыстарында да сумен жабдықтау және денсаулық сақтау салалары бойынша жобалар іске асырылады.
Ұлытау облысында білім беру, медицина және инфрақұрылым нысандары бой көтермек.
Қайтарылған қаражаттың халық игілігіне бағытталуы билік тарапынан әділеттілікті қалпына келтіру жолындағы нақты қадам ретінде бағалануда. Сарапшылар мұндай бастамалар ел ішіндегі әлеуметтік теңгерімді сақтауға әрі өңірлік дамуды жеделдетуге серпін береді деп есептейді.
Процестің қиындықтары мен кедергілері
Заңдық рәсімдер ұзақ әрі күрделі: Шетелдік юрисдикцияларда активтерді бұғаттау мен елге қайтару тек сот шешімімен жүзеге асады. Бұл жылдарға созылуы мүмкін. Тіпті халықаралық құқық аясында дәлелдеу жүктемесі де Қазақстан тарапына түседі.
Саяси ықпал мен екіжақты қарым-қатынас: Активтерді қайтару көп жағдайда саяси ерікке тәуелді. Мысалы Швейцария немесе Ұлыбритания секілді елдер нақты дәлел болмаса, активтерді автоматты түрде қайтармайды. Бұл – саяси серіктестік пен бедел мәселесі.
Жасырын бенефициарлар мен офшорлар: Көп жағдайда активтер нақты бір тұлғаға емес, офшорлық компаниялар мен траст құрылымдары арқылы тіркеледі. Мұндай тізбектерді ашу өте қиын.
Қорытынды
Активтерді қайтару — ұзақ мерзімді, күрделі, бірақ маңызды жұмыс. Қайтарылған қаражат – бұл әділдіктің қалпына келуі ғана емес, сонымен қатар ұлттық қауіпсіздік, экономика мен мемлекеттілік мүддесінің тікелей көрінісі.
Алайда, бұл процестің шынайы нәтижесі тек сандармен емес, қоғамдық сенім деңгейімен, ашықтықпен және қайтарылған қаражаттың нақты өмір сапасына әсерімен өлшенеді.
