Ғылым оны жасайтын адамдарды танытады. Әлемге ғылым керек, ал ғылымға әйелдер керек. 2015 жылғы 22 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы А/RES/70/212 арнайы қарарын қабылдап, 11 ақпанды ғылымдағы әйелдер мен қыздардың халықаралық күні деп жариялау туралы шешім шығарды, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
ҰҒА вице-президенті, ҰҒА академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Зарема Шаукенова ғылымдағы әйелдер туралы айтып берді.
Тұрақты даму күн тәртібіндегі кейбір негізгі міндеттерді шешу талантты пайдалануға және ғылымның барлық саласына барған сайын көбірек әйелдерді тартуға, дарынды зерттеушілер қорын кеңейтуге негізделген.
Әлемдегі ғалымдардың төрттен бірі ғана әйелдер
ЮНЕСКО-ның Статистика институтының мәліметі бойынша, дүние жүзіндегі ғалымдардың төрттен бірі ғана әйелдер, олардың үлесі университет оқытушылары арасында шамамен 10% және ғылым академияларының мүшелері арасында 5%-дан аз. Ғылыми мекемелерді басқаратын әйелдердің үлесі елдер арасында айтарлықтай ауқымды көрсеткіштер арасында ауытқиды.
Мысалы, Жапонияда 6%, АҚШ-та 27%, Францияда 29% және Испанияда 34%. 1901 жылдан бері Нобель сыйлығының бүкіл тарихындағы 956 лауреатының ішінде небәрі 60 әйел бар. Яғни ол 6% ғана. Біздің ғаламшарымыздағы өте үлкен қара құрдымды ашқан Андреа Гез 2020 жылы физика бойынша Нобель сыйлығын алды. Ол физика бойынша Нобель сыйлығын алған төртінші әйел. Тарихтағы Нобель сыйлығын алған тұңғыш әйел Мария Склодовская-Кюри мұндай сыйлыққа 1903 жылы ие болды. Физика бойынша сыйлыққа барлығы 221 адам ие болған. Былтыр Кэролайн Бертоцци химия бойынша Нобель сыйлығының 189 лауреатының ішінде химия бойынша 8-ші әйел жеңімпаз атанды. Біріншісі, Мари Склодовская-Кюри. Ол 1911 жылы алды. Мари Склодовская-Кюри сондай-ақ екі рет Нобель сыйлығын алған әлемдегі жалғыз әйел, - деді Зарема Шаукенова.
Академик атап өткендей, соңғы 15 жылда жаһандық қауымдастық әйелдер мен қыздарды ғылымға тартуда айтарлықтай жетістіктерге жетті. Тәуелсіздік алғаннан бері біз Орталық Азияның бес мемлекетінде әртүрлі даму үрдістерін байқадық.
Десе де Орталық Азия ғылымына тән феминизацияны атап өту керек. Бір қызығы, Орталық Азия елдеріндегі ғалымдар арасындағы әйелдердің гендерлік теңдігі бар, онда ғалым-әйелдер 45-55% құрайды. Сарапшылар бұл фактіні біздің елдеріміздің бір кездері КСРО құрамында болуымен түсіндіреді. Дәл осындай құбылыс Кеңес Одағымен байланысты болған Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттерде де байқалады, - дейді академик.
Ғылымның феминизациялануын талдай отырып, бұл үдеріс жалғасуда екенін атап өту қажет. Дегенмен, динамикаға қарамастан, әйелдер ғылым әлемінде академиялық мәртебенің шыңына сирек жетеді.
Ғылымдағы әйелдер
Орталық Азиядағы тұңғыш әйел академик – Кәкіш Рысқұлова, медицина ғылымдарының докторы, Қырғызстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
Бүгінде Қырғызстан Ұлттық ғылым академиясында 11 әйел, дәлірек, 2 академик және 9 корреспондент мүшесі бар. Орталық Азияның ұлы ғалымдары арасында КСРО Медицина ғылымдары академиясының корреспондент-мүшесі, Тәжікстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, медицина ғылымдарының докторы София Хакимованың есімі аталады. Сот сараптамасы ғылыми-зерттеу институтына және 1945 жылы Ташкент қаласының орталық көшелерінің біріне аты берілген академик Хадича Сулайманова заңгер мамандығын алған тұңғыш өзбек әйелі болды.
Қазақстанда Ғылым академиясын әйел басқарды
Академик К.Рысқұлова 2018 жылы 100 жасында, ал академик Хакимова 2015 жылы 90 жасында өмірден озды. Ғылыммен айналысу ұзақ өмір сүрудің бір жолы екені белгілі. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында бүгінде жасы 90-нан асқан 8 академик бар. 16 ақпанда Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі Әбділдин Жабайхан Мүбаракұлы 90 жасқа толады. Бұл жасқа Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының 4 әйел академиктері – Ахматуллина Назира Бадретдинқызы, Құнантаева Күләш, Бейсенова Әлия Сәрсенқызы, Зақымбаева Гауһар Дәуленқызы да жетті.
Қазақстан Ғылым академиясының жылнамасында есімдері алтын әріппен жазылған 16 ғалым-әйел – 8 академик және 8 корреспондент мүшесі бар, оның ішінде академик, биология ғылымдарының докторы Айтхожина Нағима Әбенқызы – Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының президенті. Қазақстанда Ғылым академиясын әйел басқарды. Қазіргі уақытта Қазақстанда 17 (10%) әйел академик бар, сондай-ақ 16 әйел корреспондент мүше (21%). Бұл 2012, 2013, 2017, 2020 жылдардағы Ғылым академиясына өткен сайлаудан кейінгі оң үрдіс, оған ғалым-әйелдер белсене атсалысты, - деді Зарема Шаукенова.
Шаукенованың сөзінше, Орталық Азия елдеріндегі әлеуметтану салыстырмалы түрде жас және негізінен қолданбалы ғылым. Оның институттануына қоғамтанушы ғалымдар, экономистер, демографтар үлкен үлес қосты. Олардың көпшілігі кәсіби әлеуметтанушы болды. Кәсіби әлеуметтанушылар, ғалымдар – әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары мен докторлардың бір тобы қалыптасты. Болон процесіне қосылған Орталық Азия университеттерінде әлеуметтанушылар үш сатылы жүйе бойынша – бакалавр, магистр, PhD докторантура бойынша дайындалып жатыр.
2022 жылдың басындағы көрсеткіш бойынша Қазақстанда қорғаған 26 PhD докторы бар. Салыстыратын болсақ, әлеуметтану ғылымдарының «классикалық» докторлары – 20. Ұлттық ғылым академиясында 3 академик, 1 корреспондент әлеуметтанушы бар, оның 2-еуі әйел.
COVID-19 пандемиясы ғылым мен ғылыми сауаттылықтың маңыздылығын бұрынғыдан да көбірек танытты және ғылым пандемиядан кейінгі қалпына келу үшін барлық мүмкіндігі бар талантты пайдалануы керек. COVID-19 індетімен күрес әлемге Орталық Азияның танымал әйел ғалымдардың есімдерін ашты – қазақстандық QazCovid-in (QazVac) COVID-19 коронавирустық инфекциясына қарсы инактивацияланған вакцинаны және оны өндіру технологиясын жасаушы, қазақстандық көрнекті биологиялық қауіпсіздік саласындағы ғалым – Күнсұлу Закарья. Ал вакциналарды сақтау үшін маңызды болып табылатын дәрілерді тоңазытқышсыз сақтауға мүмкіндік беретін вакциналарды кремниймен қаптау әдісін ойлап тапқан қырғызстандық ғалым – Әсел Сартбаева. Оның ғылыми жұмысы бүкіл әлем бойынша миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалуға мүмкіндік береді.
Қазақ ғалым әйелдер қоғамдық жұмыстарға белсене араласады
Орталық Азия елдеріндегі әріптестері сияқты қазақ ғалым әйелдері де қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. Осылайша, Күнсұлу Дальтонқызы Мемлекет басшысының Жарлығымен құрылған Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ғылым және технология жөніндегі ұлттық кеңестің мүшесі болды. 7 ақпанда өткен «Аманат» партиясының съезінде 19 наурызда өтетін сайлауда партиялық тізім бойынша Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидат болып сайланды, - деп айтты Шаукенова.
БҰҰ-ның Орталық Азия үшін превентивтік дипломатия жөніндегі Аймақтық орталығының көмегімен Орталық Азия тарихындағы алғашқы бейресми консультативтік алаң – Орталық Азия мемлекеттерінің көшбасшы әйелдерінің диалогы құрылды. Орталық Азиядағы көшбасшы әйелдер диалогы «Әйелдер, бейбітшілік және қауіпсіздік» жаһандық күн тәртібіне, 2030 жылға дейінгі тұрақты даму күн тәртібіне, жаһандық мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі іс-қимыл онжылдығына және Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен әзірленген басқа да нормативтік негіздемелерін қолдайды. Биыл Қазақстан Орталық Азия мемлекеттерінің көшбасшы әйелдерінің диалогына төрағалық етіп жатыр.
Орталық Азия мемлекеттерінің көшбасшы әйелдерінің диалогы аясында еліміздің төрағалығының күн тәртібіне әйелдердің қатысуы және ғылымның дамуына үлес қосу мәселелері енгізілді. Бай тәжірибеге ие, өз елінің ғана емес, бүкіл өңірдің мақтанышы бола отырып, біздің елдердің ғалым-әйелдері әйелдердің, бойжеткендердің және қыздардың жоғары ғылымға, шығармашылыққа, ізденістерге, ғылыми-технологиялық және әлеуметтік-гуманитарлық қауымдастыққа қатысу, сіңірген еңбегін тану және жоғары академиялық мәртебеге жетудегіолардың үлкен өмірге деген ұмтылысын қолдауға өз үлестерін қоса алады және қосуға тиіс, - деп сөзін қорытындылады академик.
