Жұмағазы Игісін: Шығармашылық шыңының баспалдағы

Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Биыл Қазақ журналистикасының қара шаңырағының бірі – Қазақ радиосының құрылғанына 100 жыл толды. Осы ғасырлық мерейтойға орай белгілі журналист, Қазақ радиосының шығыс өңірідегі меншікті тілшісі болған Жұмағазы Игісінмен сұқбаттасқан едік.

– Аға, өмірбаяныңызды қарап отырсам, биыл таза шығармашылық жұмысыңызға қырық жеті жыл болады екен. Осы уақыт ішінде журналистиканың газет, радио, телевизия, аударма сияқты барлық саласында істепсіз. Осы сиыр жылы республика қаламгерлерінің бір қара шаңырағы – Қазақ радиосына тұп-тура бір ғасыр толып отыр. Сіз он жылдай оның шығыс өңірдегі меншікті тілшісі болдыңыз. Сондықтан әңгімемізді осы төңіректе өрбітсек деп едім...

– Мен – нағыз шығармашылық жұмысты аудандық газетте тілші болудан бастаған адаммын. Әскердегі азаматтық борышты өтеп келгеннен кейін Тарбағатай аудандық «Ленин туы» деген газетте істедім. Арагідік о кезде «Коммунизм туы» деп аталған облыстық газетке де мақала, очерктерімді жолдап тұратынмын (Қазір ол «Дидар» деп аталады). Тегі қалам ұстауым ұнаған болуы керек, 1977 жылдың жазында сол аға газеттен шақырту келіп, соның мәдениет және әдебиет бөліміне қабылдандым. Бара салып әңгіме жаза қоймасам да өлеңнен қол үзгем жоқ. Байқасам, поэзиям ортаңқолдау сияқты, мұным болмас деп прозаға ден қойдым. Ол кезде жанрдың түрі баршылық, очерк пен суреттемеге жап-жақсы төселіп алдым. Аптасына болмаса да айына екі рет сенбілік нөмірге «Алтай арасы» деген сын-сықақ беті беріліп тұратын, оны дайындауды да маған жүктеп қойды. Оған қоса айына бір рет «Халықтық бақылау беті» дегенді шығарып тұрдық. Оның да етегіне міндетті түрде бірер фельетон жапсырып жіберетінбіз.

– Қысқасы, очерк пен суреттемеге фельетон қосылды ма?

– Иә, бір-екі жылда кәдімгі фельетонист болып алдым. Оспанхан, Шона, Ғаббас, Үмбетбай, Қажытай ағаларымыздың әзіл-оспақ, сықақтарын іздеп жүріп, ізерлей оқитын болдым. «Ара» жорналының тігіндісі үстелімде жатады дегендей...

– Сөйтіп жүргенде...

– Иә, сөйтіп жүргенде ойламаған жерден «жік шықты, екі құлағы тік шықты» (Қалжың ғой)! Рас, радионы тыңдағаным болмаса, репортёр арқалап, микрофонға өзімді-өзім жазам, оның тілшісі болам деген кімнің ойына келген... Сөйтсем, газет пен радионың арасы бір-ақ аттам жер екен ғой.

Ол өткен ғасырдың сексен бесінші жылының аяғы болатын. Бір күні редакторым шақыртты. Барсам, алдында бір бидай өңді аға отыр екен. «Мына кісі – Қазақ радиосынан келіпті, біздің облыс бойынша тілші керек дейді. Облыстық радиода да болған екен, бізге қолқа сала келіпті, мен сені ұсынып отырмын» деді. Тіпті күтпеген жағдай. Газетіміздің бірнеше ауданда меншікті тілшісі бар, ал Қазақ радиосының меншікті тілшісі болады дегенге мән бермеппін шынымды айтсам. Бейтаныс аға өзін Тұрғынбек Шопанов деп таныстырды. Қазақ радиосының тілшілер бөлімінің бастығы екен. «Шығысқа бірінші рет келуім, радиомызға қазақ тілді тілші керек, со жұмыспен жүрмін» деді.

Біз одан кейінгі әңгімені редакцияның қызыл бұрышында жалғастырдық. «Таңғалатын жөнің бар», – деді Тұрағаң орындыққа жайғаса бере, – расында, сендердің шығыстарың қызыл десе қызыл екен, осындай индустриалды өңірде қазақ тіліндегі тілші болмапты дегенге кім сенеді?! Сен келіссең тұңғыш болайын деп тұрсың» деп күлді. Анау Кайманаковтың істегеніне, әй, бір жиырма жылдай болған шығар. Сонда бұ жақта қазақ деген ұлт жоқ па, не сұмдық мынау!?» деді көкшіл көздері ұшқын атып. Мен сасып қалдым. "Бар ғой, аға, бармыз ғой..." дей берем күмілжіп. Ағаның жүзі алаулап кетті. Артынан білсем, сөзге өрен, намысы ерен адам екен. Орыстың тоңы да жіби қоймаған солақай саясатының сойылынан арашалау үшін келіпті бізді... Бұл сөздерді оған Алматыда республикалық телерадиокомитетке жаңадан төраға болып келген Смайылов Камал ағамыз айтыпты. Әйгілі публицист келе сала жиналыс шақырып, қызыл империяның қырсығынан қырын кеткен облыстардың шаңын қағыпты! Тозаңын шығарыпты. Орталық комитетте де үлкен сөз болыпты.

«Әй, осы сен бізде насихат бас редакциясының бастығы болып істеген Құсыман Игісіновтің туысы емессің бе?» деді бетіме жалт қарап. «Иә, аға, інісімін» дедім. «Бәрекелді, онда сөзді қой, мен Камалға тілші таптым деп барам. Бастығыңнан сұранып, тездетіп Алматыға ұш!» деді.

Менің Қазақ радиосы деген қасиетті баспалдаққа қадамым осылай басталды...

– Алматы – ол кезде астана. Сол астаналықтардың сен тұр, мен атайын деген ылғи бір сүлейлерінің қамқорлығына бөлендіңіз.

– Иә, онда барғаннан кейін мен насихат бас редакциясының бастығы Нығымет Жанділдин, Кәкімбек Наржанов, Төрехан Тасболатов, Жамбыл облысы бойынша тілші болған Кәрім Баялиев, ақмолалық Манап Шәкенов сияқты көш басында жүрген, азуы кереқарыс ағалардың ортасына топ ете түстім. Кейінірек бізге басшы болған Руслана Құдайбергенова апайдың ақылын алдық. Біраз жыл бұрын Қостанай облысында меншікті тілші болған, содан кейін бірнеше жыл Қазақ радиосының директоры болып істеген абзал аға – Қуаныш Ормановтың шарапаты мен марапатын көрдім. Кісілігіне тәнті болдым. Атыраулық Кәрім Бахриденовпен достығымыз жарасты.

Бұрын-соңды істеп көрмеген радионың өзі мен үшін үлкен үйрену, өсу, кемелдену мектебі болды. Сөйлей білу мәнері мен мәдениетін, мақамын жетілдіре беру керек екенін түсіндім. Мәскеулік орыстар мен жөйттердің радио журналистикасы, дикторлық өнер туралы жазғандарын тауып оқыдым. Онсыз да қоңырқай дауысымды тәрбиелеуге тырыстым. Өйткені, теледидарға шығу үшін бет-әлпетің тартымды болғаны жөн, ал радиода дауысың естір құлаққа жағымды болуы керек. Қысқасы, көп нәрсені көңілге түйдік. Таңдаған мамандығымның екінші, бейтаныс саласына сіңісіп кеттім. Бір сөзбен айтар болсам, радио мен үшін талантымды ұштаған, шығармашылық шыңына шығуға аяқбасар, биікке көтерер басты баспалдақтардың бірі болды.

– Ол кезде Қазақстанда неше облыс болып еді?

– Қателеспесем 18 өңір болды-ау деймін. Сол 18 облыстың әрқайсысында орыс-қазақ тілдерінде екіден және немісі мен ұйғыры, кәрісі мен өзбегі, татары бар облыстарда сол ұлыстардың тілдерінде жазатын бір-бірден меншікті тілші болды. Жалпы саны қырықтан астам. Ал радиода онға тарта редакция жұмыс істеді, соларға материал жолдап тұрдық. Бірін жарылқағанша екіншісі өкпелеп жатады. Тоқтаусыз конвейер. Үлгіруге тырысасың. Меншікті тілшіде сенбі, жексенбі деген болмайды. Көңіл-күйің келіссе, жұмыс кабинетіңе кіріп аласың да күні бойы машинка басасың. Қарсы алдыңа микрофон шошайтып қойып, жазғаныңды өз дауысыңмен өзің оқисың. Жазып әкелген адамдардың таспасын тазалап, монтаждайсың. Жүйелейсің, өңдейсің-жөндейсің дегендей... Жалықтырмайтын қызық жұмыс жалпы.

– Газет тілі мен радио тілінің айырмашылығы бар ғой?

– Бар болғанда қандай! Алғашқы кезде газет тілінен арыла алмай жүрдім. Редакторлар «дикторлар оқуы қиын, касаң деп ренжіп жатыр, қарапайым тілмен жазшы» деп ескерту жасайды. Бәрібір сол соқпақпен тартып кеткеніңді байқамай қаласың. Бірер жылға жетпей сол оңайлау сүрлеуге түсіп алдым. Алматыдағы ағайым ұрсады «өлең, очерк, фельетон жазып жүрген шұрайлы тіліңді жоғалтып алма!» деп. Адам жеңілге үйірсек болады ғой, радионың тілі жатық әрі тыңдарманға түсінікті болуы керек...

– Әсіресе, қай жанрға жақындау болдыңыз?

– Негізі, радионың да жаны, оның қантамыры – ақпарат ғой. Көкейтесті, салмақты бүгінгі күннің ақпараты. О жағынан, шынымды айтсам, орыс тілді әріптесім – Кайманаковтан көп нәрсе үйрендім. Қазақ радиосының ұжымы оны «ақпарат королі» деп атайтын. Қайдан тауып алатынын білмеймін, ертең болатын іс-шараны бүгін біліп отыратын жарықтық. Түн ортасында маған телефон соғады «пәленбай жерде, пәленбай сағатта сондай шара өтеді» деп. Асай-мүсейімізді арқалап, о жерге елден бұрын барып тұратынбыз. Жүгіріп жұмысқа кеп, апыл-ғұпыл монтаждап, жылы күйінде эфирге жібереміз.

Содан кейін ағаның ақылымен миниочерк деген жанр тауып алып, 5-6 минуттық көркем дүниелерге ден қойдым. Табиғат көрінісін тамылжытып, малшылар өмірінен радиосуреттеме жазамын. Соларым штаттағы ағалар тарапынан қолдау тапты. Жылына бір рет жиналысқа барғанда мақтау естіп, жалым күжірейіп қайтатынмын.

– Иә, мақтаудан кенде болмаған сияқтысыз. Газетте жүргенде Қазақстан Журналистер одағы Әлихан Бөкейханов атындағы сыйлығының лауреаты болыпсыз. Ал радиода «КСРО телевизиясы мен радиосының үздігі» деген атақты да меншікті тілшілер арасында тұңғыш болып Сіз алған дейді рас болса...

– Мүмкін. Алыстағы Мәскеуге қарап тұрған кезде Кремль өзінен басқа қай ұлтты жарылқаушы еді, там-тұмдап бірдеңе беріп қоятын. Бәрімізді Алматыға шақыртып, жедел жиналыс ашып, штаттағы біраз теле-радиожурналиске одақтық Мемлекеттік комитеттің сондай төсбелгісін таққаны есімде. Солардың ішінде өзім де болғам. Ал меншікті тілшілерден жалғыз маған берді деген сөз артықтау болар... Есте қалмапты. Одан бері де аттай отыз жыл өтіпті ғой...

– Газет пен радио – журналистиканың қос бұтағы сияқты ғой. Ұқсастығы болғанымен әрі қарай таралуы әрқилы болса керек?..

– Әрине, әлгінде де айттым ғой, әр саланың өзіндік ерекшелігі болады. Радиода жұмысты жоспарлау, ұйымдастыру, жазу, эфирге дайындау, редакциялау, монтаждау, ұсыну тәсілі де өзгеше. Тіпті немере інісі – телеге де көп ұқсай бермейді. Жүрісі мен жүгірісі де көп дегендей...

– Кедергі, қиындық деген болған жоқ па сонда?

– Обалы не керек, астымда – жол талғамайтын қызметтік көлік болды, басымда – ерік болды, уақыт – еркін, қожайын – алыста. Жұмыс кабинетім барлық қажетті жабдықпен жарақталған. Бірақ мені қинаған бір нәрсе – басты кілтипан – облыс кәсіпорындарында, оның қала маңындағы аудандарында өз тілінде дұрыс сөйлей алатын қандастарым, әсіресе, қазақ мамандар жоқтың қасы еді. Жарты күншілік жерге ат арытып барасың да екі минут іс жағдайын айтып беретін маман не жұмысшы таппай дал боласың. Ал орыстана қоймаған аудандар 400-500 шақырым жерде, қытаймен шекарада. Айына болмаса, жиі жол түсе бермейді. Содан кейін амал жоқ, қақалып-шашалып, тілін шайнаған қазақтардың қойыртпағын жазып алып келесің де жарты күн тазалайсың, монтаждайсың. Жүйкеңді жұқартып, адамды ығыр қылатын нағыз күйбің тірлік. Ал облыс орталығы – Өскемендегі немесе Зырян, Риддер, Серебрянск сияқты өнеркәсіпті қалалар мен олардың маңындағы аудан-ауылдардағы қазақтардың халі одан да мүшкіл болды. Үш немесе 5-6 пайыз қазақты сары нөпірдің арасынан таппайсың да. Өзінің ана тілінде сұхбат алмақ түгіл. Осы жағы көп қолбайлау болды. Тіпті тілші болған оншақты жылда аяқтан сондай шынжырлы шідер кетпеді десе де болады. Ондай сұрқия саясаттың құқайын Кереку мен Қызылжардағы, Көкшетау мен Қарағандыдағы әріптестерім де аямай тартты байғұстар. Олармен сырлас қана емес, мұңдас болғаным да сондықтан шығар...

– Алматы қаласының бір кездегі әкімі – Храпуновтың жұбайы Лейла республикалық радио-телекомитетке төрайым болып келіп, бір күнде бір бұйрықпен алпыс адамды бір-ақ қысқартып тастапты деген сөз рас па осы?

– Бір бұйрықпен қанша адамды жұмыстан қуғанын білмеймін, бірақ «мықтының арты диірмен тартады» деген, еркетотай тоқалдың ондай есерлігі болғаны рас. Бағана айтқан қырықтан астам меншікті тілші бір-ақ күнде жұмыстан босап, аңырайкөкек болып қалдық. Штаттан да қаншама адам жұмыссыз қалды деп естідік. Ол аз болғандай, ең өкініштісі – қазақ тіліндегі хабарлар қысқарып, обдыстардағы телестудиялар да пұшайман күйге түсті. Қысқасы, бір қатын келді де небір мықтылар іргесін нықтап, шаңырағын биіктеткен қасиетті орданың ойранын шығарды. Тай тулағандай қылды. Одан кейін көп өтпей Кеңес одағының қабырғасы қақырап, торғайдай тозып кеттік ғой. Мен облыстық теле-радиокорпорация төрағасының орынбасарлығына тағайындалдым да, адам түсініп болмайтын алмағайып заман келгенде түсті металлургияның Шығыстағы алыбы – «Қазцинк» компаниясына бас аудармашы болып кеттім. Құдайға шүкір, күні бүгінге дейін сол қызметтемін. Журналистиканың төртінші бұтағы саналатын аударма өнерін меңгердім. Бұл салада да, міне, жиырма екі жылдық тәжірибем бар. Аударма деген қаламды серік еткен адам үшін таптырмайтын дәрумен, қанып ішер қайнар көзі екен – ойымды орнықтырды, тілімді көркемдеді. Термин тегіне, сөз төркініне, оның мәні мен нәріне көбірек үңілетін болдым. Сол төртінші бұтақты гүлдендіре жүріп, төрт кітап жаздым. Негізі – көркем әңгімелер мен публицистика.

– Інілік ілтипатыма үлкендік көрсетіп, ашық та емен-жарқын сұхбат бергеніңіз үшін алғысым шексіз, аға! Қазақ журналистикасының, оның ішінде Қазақ радиосының қара шалдарының ғұмыры ұзақ болғай!

– Елеп-ескерген інілік ізетіңе рақмет! Ілтипатты ізбасарлар аман болсын!