ЖИ дәуіріндегі Қазақстан: мемлекет пен азаматтардың өмірі қалай өзгерді
2025 жыл Қазақстан үшін цифрлық күн тәртібіндегі бетбұрыс кезеңге айналды. Билік «мемлекеттік қызметтер – смартфонда» деген ұранмен шектелмей, жасанды интеллект пен деректерді басқарудың жаңа архитектурасын қалыптастыруға кірісті. ЖИ туралы арнайы заң қабылданып, профильді министрлік құрылды, ұлттық суперкомпьютер іске қосылды, eGov порталы мен проактивті қызметтердің дамуы жеделдеді. BAQ.KZ тілшісі 2025 жылғы негізгі цифрлық өзгерістерге және олардың азаматтарға, бизнеске әрі елдің өңірдегі орнына ықпалына шолу жасады.
Басқарудың жаңа жиегі: ЖИ туралы заң және салалық министрлік
Жылдағы ең маңызды саяси шешім – Орталық Азияда алғаш рет жасанды интеллект туралы арнайы заңның қабылдануы және профильді министрліктің құрылуы болды.
Заңда негізгі қағида бекітілді: жасанды интеллект – адамды алмастыратын емес, оған көмекші құрал. Технологияны қолдану жауапкершілігі әзірлеушілерге, иелеріне және пайдаланушыларға олардың рөліне қарай жүктеледі. Адамдарды манипуляциялайтын, заңды бұзатын немесе жеке деректерді заңсыз жинайтын жүйелерге тыйым салынды. ЖИ қатысуымен жасалған барлық материалдар міндетті түрде таңбалануға тиіс.
Заңды іске асыру аясында Жасанды интеллекттің ұлттық платформасы іске қосылуда. Бұл – модельдерді әзірлеу, оқыту және сынақтан өткізуге арналған ортақ кеңістік. Ол мемлекеттік органдарға да, бизнеске де, зерттеу топтарына да ортақ жинақтау нүктесіне айналуы тиіс.
Сонымен қатар бұрынғы Цифрлық даму министрлігі Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігі болып қайта құрылды. Ведомство вице-премьер деңгейінде үйлестірілетін мәртебеге ие болды. Әрбір вице-министрге экономика мен әлеуметтік қорғаудан бастап көлік пен қауіпсіздікке дейінгі салалар бекітіліп, онда ЖИ көлденең технология ретінде енгізілуі көзделген.
Байланыс, ақпараттық қауіпсіздік және ғарыш салалары жеке бағыт ретінде сақталғанымен, 2025 жылы бұл салаларда да жасанды интеллекті бар жобалар іске қосыла бастады. Саяси сигнал айқын: ЖИ жекелеген командалардың тәжірибелік жобасы болудан қалып, мемлекеттік саясаттың бір бөлігіне айналды.
"Елдің басты миы": суперкомпьютер және Alem.ai орталығы
2025 жыл Қазақстанның өзіне тиесілі ауыр цифрлық инфрақұрылымға қол жеткізген кезеңі болды.
Жазда өңірдегі ең қуатты суперкомпьютерлердің бірі іске қосылды. Ол Tier III деңгейіндегі қорғалған дата-орталықта орналасқан және орасан зор деректер қорын өңдеп, ірі нейрожелілерді оқытуға қабілетті. Суперкомпьютер кемінде үш тілде – қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жұмыс істеуге бейімделген.
Бұл қуатта төтенше жағдайлар мен климатқа қатысты болжамдар жасалып, күрделі нысандар модельденеді, геномдық зерттеулер мен дәрі-дәрмек әзірлеу жеделдетіледі, сөйлеу мен бейнені тану жүйелері дамытылады. Негізінен, бұл – ғылым, қорғаныс және экономика салаларындағы ұлттық AI-жобаларға арналған базалық инфрақұрылым.
Жылдың екінші символы – Астанадағы ЭКСПО аумағында орналасқан Alem.ai халықаралық жасанды интеллект орталығы. Ол «идеялар мен инновациялар фабрикасы» ретінде таныстырылып отыр: мұнда R&D-зертханалар, стартаптар, халықаралық техноалпауыттар мен білім беру бағдарламалары шоғырлануы тиіс.
Орталықтың ашылуына Қазақстанның және шетелдің жоғары лауазымды тұлғаларының қатысуы биліктің Астананы жай форум алаңы емес, өңірлік AI-хабқа айналдыруды көздеп отырғанын көрсетеді.
eGov және проактивті сервистер
Көптеген қазақстандықтар үшін 2025 жылғы цифрлық трансформация – ЖИ туралы заң емес, смартфонда болып жатқан өзгерістер.
Жыл ортасына қарай мемлекеттік қызметтердің 92 пайыздан астамы онлайн форматта қолжетімді болды. eGov.kz порталы мен eGov Mobile қосымшасы арқылы 1,2 мыңнан астам қызмет ұсынылады – баланың тууынан бастап бизнесті тіркеуге дейін. Пайдаланушылар саны өсіп келеді: ондаған миллион қызмет цифрлық форматта көрсетіледі, ал мобильді қосымшаның аудиториясы миллиондаған белсенді азаматты қамтиды.
Ерекше блок – «Цифрлық құжаттар» сервисі. Электронды түрде 38 негізгі құжат қолжетімді, оның ішінде жеке куәлік пен жүргізуші куәлігі бар. Олар қағаз нұсқаларымен заңды түрде теңестірілген. Ел ішінде қазір пластик куәлікті алып жүрудің қажеті жоқ – смартфон жеткілікті.
Тағы бір маңызды бағыт – проактивті қызметтер мен «цифрлық әлеуметтік әмиян». Әлеуметтік маңызы бар төлемдер мен жеңілдіктер өтінішсіз тағайындалып келеді. Мысалы, оқушылар тегін ыстық тамақты автоматты түрде алады, ал жеңілдетілген дәрі-дәрмектер электронды рецепт арқылы рәсімделеді. Бұл өзара іс-қимыл моделін түбегейлі өзгертеді: мемлекет енді «өтініш пен анықтамамен келіңіз» емес, алдын ала әрекет ететін жүйеге көшуде.
2025 жылы e-Notary жүйесін енгізу аяқталды. Нотариалдық әрекеттерді онлайн рәсімдеуге мүмкіндік туды, бұл азаматтарға да, бизнеске де, нотариустарға да уақыт үнемдейді.
ЖИ мемлекеттің күнделікті жұмысына қалай еніп жатыр
Бірнеше жыл бұрын ЖИ мемлекеттік секторда тек сәнді ұғым болып көрінсе, 2025 жылы ол нақты қолданбалы сценарийлер жиынтығына айналды.
Электронды үкіметте машиналық оқыту технологиялары құжаттарды тану және қоса тіркелген файлдарды автоматты тексеру үшін пайдаланылады, чат-боттар типтік сұрақтар бойынша кеңес береді. Бұл өтініштерді өңдеуді жеделдетіп, операторларға түсетін жүктемені азайтады.
ХҚКО-ларда виртуалды ассистенттер сынақтан өткізіле бастады: олар келушілерге қандай құжат қажет екенін, қай терезеге бару керегін, электронды кезекке қалай жазылатынын түсіндіреді. Бұл – күту залындағы "цифрлық әкімшілер".
Бақылау-қадағалау қызметінде ЖИ-алгоритмдер тәуекелге негізделген тәсілді қалыптастыруға көмектеседі. Деректер негізінде тексеру жоспарлары жасалып, адал бизнеске түсетін қысым азаяды, ал проблемалы аймақтар назардан тыс қалмайды. Тексерулер саны қысқарып, бақылаудың тиімділігі арта түседі.
Жеке бағыт ретінде Smart Data Ukimet деректер аналитикасын атауға болады. Бірыңғай «деректер көліне» азаматтардың өтініштері, шағымдары, «Отбасының цифрлық картасы» және өзге де жүйелерден мәліметтер жиналады. Осы массивтің негізінде ЖИ жасырын проблемаларды – заңсыз қоқыс орындарын, жерді өз бетінше иелену фактілерін, әлеуметтік қолдаудағы олқылықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мемлекеттік басқаруды проактивті әрі дерекке негізделген етеді.
Қауіпсіздік саласында қазақстандықтарға таныс «Сергек» бейнебақылау жүйесі негізінде жаңа функциялар дамып келеді: жол қозғалысын талдаудан бастап күдікті жағдайларды анықтауға дейін. Алақандағы тамырдың суреті бойынша сәйкестендіру секілді биометриялық шешімдер мектептер мен әкімшілік ғимараттарға кіруде қолданылады. Бұл – бір мезетте қауіпсіздік те, ыңғайлылық та болып саналады.
Қаржы блогында ЖИ салық және кеден схемаларын анықтауға, сатып алуларды талдауға, мемлекеттік бағдарламалар аясындағы кредиттік шешімдердің объективтілігін арттыруға көмектеседі. Сонымен қатар Ұлттық банк цифрлық теңгені сынақтан өткізіп, жаңа финтех-сервистерге негіз дайындауда.
Цифрлық мемлекет
Үкіметтің бағалауынша, экономиканы және мемлекеттік басқаруды цифрландырудың әсері онжылдық ортасына қарай ЖІӨ-ге жыл сайын қосымша бірнеше триллион теңге әкелуі мүмкін.
eGov жұмысы басталғалы азаматтарға жүздеген миллион электронды қызмет көрсетілді. Тек 2025 жылдың өзінде олардың көлемі ондаған миллионмен өлшенеді және бұл көрсеткіш жыл сайын өсіп келеді. Экономикалық белсенді халықтың басым бөлігі порталға тіркелген, ал мобильді қосымша әсіресе жас отбасылар мен кәсіпкерлер үшін күнделікті құралға айналды.
Халықтың цифрлық сауаттылығы жоспарланған жоғарғы межеге жақындады. 16–74 жас аралығындағы азаматтардың 90 пайыздан астамы интернет-сервистерді, смартфондар мен компьютерлерді қолдана алады. Бұл бірнеше жыл бұрын қойылған бастапқы мақсаттардан да жоғары.
Ведомствоаралық құжат айналымының цифрлануы қағаз анықтамалар мен құжаттарды физикалық тасымалдаудан бас тартуға мүмкіндік берді. Мемлекеттік органдар деректерді бірыңғай интеграциялық шина арқылы алмасады, ал қызметтердің едәуір бөлігі нақты уақыт режимінде көрсетіледі. Бұл қағазға, логистикаға және қызметкерлердің уақытына кететін шығынды азайтты.
Халықаралық рейтингтер де осы ілгерілеуді көрсетіп отыр: Қазақстан ЖИ-ға дайындық және электронды үкіметті дамыту индекстерінде жоғарылап, онлайн-сервистері ең дамыған елдердің қатарына кіріп келеді. Орталық Азия үшін бұл әзірге бірегей нәтиже.
Қазақстан және өңір: Орталық Азиядағы цифрлық бәсеке
Көрші елдермен салыстырғанда Қазақстан цифрлық трансформацияда сенімді көшбасшы ретінде көрінеді. Ел онлайн-қызметтердің даму деңгейі бойынша әлемнің алдыңғы қатарындағы мемлекеттер қатарына еніп, интернет арқылы қолжетімді қызметтердің үлесі бойынша ең жоғары көрсеткіштерді көрсетіп отыр.
Өзбекстан соңғы жылдары артта қалушылықты айтарлықтай қысқартты және ЖИ-ді ведомстволар жұмысына өте қарқынды енгізуде: тіпті цифрландыру есебінен мыңдаған шенеуніктік штаттарды қысқартуға дейін барды. Көрші ел билігі 2030 жылға қарай бюрократияны дәстүрлі мағынасында барынша жоюды мақсат етіп отыр.
Қырғызстан да осы бағытта, бірақ ауқымы шағындау: «Түндүк» порталы дамытылып, қызметтер тізімі кеңейтіліп, цифрлық құжаттар мен ведомствоаралық алмасу енгізілуде.
Тәжікстан мен Түрікменстан әзірге өздерінің цифрлық бағдарламаларын қалыптастыру кезеңінде, көршілердің тәжірибесін мұқият бақылап отыр. Халықаралық алаңдарда Қазақстан өңір үшін сараптама доноры ретінде жиі аталады.
Нәтижесінде Орталық Азияда жаңа бәсеке қалыптасуда – ұрандар үшін емес, ЖИ енгізу жылдамдығы мен азаматтарға арналған цифрлық сервистердің сапасы үшін.
Цифрлық күн тәртібін кім алға жылжытып отыр
2025 жылғы жетістіктердің артында тек саяси ерік емес, бірнеше негізгі ойыншының үйлесімді жұмысы тұр.
Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігі стратегияға, заңнамалық базаға және жобаларды үйлестіруге жауап береді. «Зерде» ұлттық холдингі және оның құрылымдары eGov порталының жұмысын, дата-орталықтарды дамыту мен деректерді интеграциялау жүйелерін қамтамасыз етеді.
«Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы мен ХҚКО-лар – цифрлық мемлекеттің «алдыңғы шебі». Мұнда цифрландыруды адам нақты сезінеді: электронды кезек, виртуалды кеңесшілер, қызметтердің өзіне-өзі қызмет көрсету форматына көшуі, қағаз ЭЦҚ мен флешкалардан бас тарту.
Ірі телеком-операторлар инфрақұрылымды қамтамасыз етеді: талшықты-оптикалық желілерді салады, 4G қамтуын кеңейтеді, өңірлерде мобильді интернетті дамытады. Мұндай негізсіз ешқандай қосымша мен платформа жаппай қолданысқа енбес еді.
Жеке қабат – Astana Hub айналасындағы стартап-экожүйе. Мұнда кейін мемлекеттік органдар мен ауруханаларға енетін өнімдер пайда болуда: ерте диагностика жүйелері, білім беру платформалары, қауіпсіздік пен құрылысқа арналған шешімдер. Салықтық жеңілдіктердің кеңеюі, резиденттерді қолдау шаралары және Қазақстанда халықаралық IT-ойыншылар кеңселерінің ашылуы елдің өңірлік технологиялық орталық ретіндегі мәртебесін күшейтеді.
Халықаралық серіктестердің де рөлі бар – БҰҰ мен Дүниежүзілік банктен бастап университеттер мен талдау орталықтарына дейін. Олар ЖИ саласындағы саясатты қалыптастыруға, білім беру бағдарламаларын әзірлеуге және тәуекелдерді бағалауға көмектеседі.
Азаматтар мен бизнес үшін не өзгерді
Қарапайым адам үшін 2025 жылғы цифрландыру үш негізгі өзгерісті білдіреді.
Біріншіден, уақыт. Анықтама алу, оқиғаны тіркеу немесе қызмет рәсімдеу барған сайын минуттармен өлшенеді, бұрынғыдай күндер мен апталар қажет емес. ХҚКО-ларда кезек әлі де бар, бірақ азаматтардың басым бөлігі мәселесін онлайн шешуді қалайды.
Екіншіден, болжамдылық пен ашықтық. Өтініштердің мәртебесін қосымша арқылы бақылауға болады, шешімдер жүйеде тіркеледі, адам факторы біртіндеп екінші орынға ығысады. Бұл жемқорлық тәуекелдерін азайтып, мемлекеттік қызметтерге деген сенімді арттырады.
Үшіншіден, қолжетімділік. Алыс ауылдардың тұрғындары смартфон мен мобильді интернет арқылы ірі қалалардағы тұрғындармен бірдей цифрлық сервистерді пайдалана алады. Интернетке немесе цифрлық дағдыларға қолы жетпегендер үшін офлайн ХҚКО-лар мен көшпелі мобильді кеңселер сақталған.
Бизнес те ұтады: бақылау жүктемесі азаяды, рұқсат беру рәсімдері жеңілдейді, мемлекетпен өзара іс-қимыл цифрлық форматқа көшеді. Ведомстволарға бару азайып, компанияны тіркеуден бастап мемлекеттік сатып алуға қатысуға дейінгі көптеген операция онлайн жүзеге асады.
Қатерлер: қауіпсіздік пен цифрлық теңсіздік
Цифрландырудағы жылдам серпіліс жаңа мәселелерді де алға шығарды.
Бастысы – киберқауіпсіздік. Деректер мен сервистер онлайнға неғұрлым көп көшкен сайын, шабуылдар мен ақпараттың сыртқа кету қаупі де артады. 2025 жылғы жекелеген оқиғалар қорғаныс және әрекет ету жүйелерін үнемі жаңартып отыру қажеттігін көрсетті. Киберқауіпсіздік жол немесе мектеп салу сияқты басым бағытқа айналуы тиіс.
Екінші сын-қатер – цифрлық теңсіздік. Интернеттің кең таралуына қарамастан, цифрлық сервистерді пайдалану қиын болатын азаматтар бар: қарттар, мүмкіндігі шектеулі жандар, шалғай елді мекендердің тұрғындары. Олар үшін бейімделген интерфейстер, оқыту және баламалы қолжетімділік арналары қажет.
Үшінші аспект – ЖИ-ға деген сенім. Заң шеңберді белгілегенімен, интеллектуалды жүйелерге қатысты қоғамдық қабылдау әлі қалыптасу үстінде. Мемлекетке, сарапшыларға және медиаға ЖИ-дың қай жерде шын мәнінде көмектесетінін, ал қай жерде тәуекел тудыруы немесе қосымша кепілдіктерді талап ететінін түсіндіру міндеті тұр.
Президент алдағы үш жылда мемлекеттік басқаруды толық цифрлық форматқа көшіру міндетін қойды. Бұл 2028 жылға қарай госсектордағы шешімдердің басым бөлігі деректер мен аналитикаға сүйеніп қабылдануы тиіс дегенді білдіреді, ал азамат пен мемлекеттің өзара іс-қимылы барынша байқалмайтын, жымдасқан сипат алуы керек.
Маңызды қадам жасалды: заң қабылданды, профильді министрлік құрылды, суперкомпьютер мен ірі платформалар іске қосылды, проактивті қызметтер жаппай енгізілді. Бірақ бұл – жасанды интеллекті жүйелі түрде интеграциялаудың тек бастамасы.
Алдағы табыс инфрақұрылымның дайындығына – дата-орталықтар мен желілерден бастап мемлекеттік платформаларға дейін, кадрларды даярлау сапасына – мемлекеттік қызметшілерден бастап әзірлеушілер мен оқытушыларға дейін, сондай-ақ реттеудің технологиялармен бір қарқында дамуына байланысты болмақ.
2025 жыл Қазақстанның цифрлық жарыста ұзақ ойнауға дайын екенін көрсетті – әлемдік трендтерді қуып жетіп қана қоймай, өңірде жаңа межені белгілей алатынын дәлелдеді. Ендігі міндет – бүгінгі пилоттық және жетекші жобаларды барлық азаматтар мен бизнес үшін күнделікті қалыпты тәжірибеге айналдыру.