Жаңа жүйе қаншалықты тиімді болатынын уақыт көрсетеді – маман
Ақмола облысы, BAQ.KZ тілшісі. Президент тапсырмасы бойынша елімізде агроөнеркәсіптік кешенді субсидиялаудың бірыңғай мемлекеттік ақпараттық жүйесі әзірленді. Биылғы жылдың ақпанынан бастап Ақмола облысында жаңа жүйені пилоттық режимде сынақтан өткізу басталады.
Мал өсірушілер мен диқандар жаңа реформадан не күтеді? Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы басшысының орынбасары Қасым Итқұсов субсидиялау саласындағы реформа жайлы айтып берді.
– Өткен жылы агроөнеркәсіп кешенін субсидиялауға қанша қаржы жұмсалды?
– Өткен жылы субсидиялардың жалпы көлемі 41,8 млрд теңгені құрады. Оның ішінде өсімдік шаруашылығында – 15,2 млрд теңге, мал шаруашылығында – 10,6 млрд теңге, инвестициялық субсидия – 15,3 млрд теңге. Бұл үш негізгі бағыт, сонымен қатар ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне несиенің пайыздық мөлшерлемесін субсидиялауға – 5,8 млрд теңге жұмсалды. Бастапқыда жоспарлы көрсеткіштер төмен болды, бірақ тапшылықты ескере отырып, жыл соңында Үкімет резервінен және басқа да көздерден мал шаруашылығына қосымша қаржы бөлінді. Бұл салада тапшылық үнемі сезіліп тұрады: 2021 жылы 5,6 миллиард теңге жоспарланған болса, желтоқсанда тағы 5 млрд теңге түсті. Басқа салаларға да қосымша қаржы бөлінді. Өткен жылдармен салыстырғанда қаржы көлемінің тұрақты өскенін байқаймыз.
– Ауыл шаруашылығы саласын субсидиялау тәсілдерін қайта қарау неліктен қажет болды?
– Бұл жерде субсидиялардың тиімділігі мен қолжетімділігін арттыру көзделіп отыр. Жасыратыны жоқ, мемлекеттік қолдауды алудың тетігі жағынан да, стандарттары мен критерийлері бойынша да қолданыстағы ережелерге сын көп болды. Аналитика субсидиялардың басым бөлігін ірі ауылшаруашылық тауар өндірушілері иеленіп, ал шағын бизнес, шаруа қожалықтары, жеке кәсіпкерлер мүддесі ескерілмеді. Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының орнына Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2025 жылға дейінгі ұлттық жобасын әзірлеу басталды. Осы құжаттың нысаналы индикаторларын іске асыру шеңберінде Мемлекет басшысы ауыл шаруашылығы салаларын мемлекеттік қолдау саласындағы тәсілдерді қайта қарау туралы тапсырма жүктеді. Айта кету керек, субсидияларды беру процедурасы автоматтандырылған. Дегенмен, ол мінсіз емес. Шаруалардың субсидия алуға өтініштері qoldau.kz порталы арқылы қаралды. Проблемалық мәселелер де бірте-бірте жинақталды. Өтініштердің көптігінен сәтсіздіктер де болды, сонымен қатар фермерлер порталды пайдалану шарттарына шағымданды. Ресурсты әзірлеушілер мен иелері жылдық абоненттік төлемді белгіледі. Сомалар аз, бірақ ауылшаруашылық өндірушілері неге төлеу керек деген сауал туындады. Мысалы, 100 мың теңгеге дейін қолдау алатын агроөнеркәсіптік кешендегі кәсіпкерлік субъектісі ресурсты пайдалану құқығы үшін жыл сайын 3 АЕК, 100 мыңнан 1 миллионға дейін – 10 АЕК, миллионнан жоғары болса – 11 АЕК төлеуі тиіс. Бұл бөлімде Ауыл шаруашылығы министрлігіндегі қолданыстағы жүйеге қатысты сын объективті деп танылды, сондықтан субсидиялаудың бірыңғай мемлекеттік ақпараттық жүйесін әзірлеу және енгізу туралы шешім қабылданды. Жаңа жүйе Ақмола облысында пилоттық режимде сынақтан өтеді. Кейін бүкіл республикаға тарайды. Қазір жүйе пысықталуда, процесті жеделдету міндеті қойылды. Ақпан айынан бастап жүйе жұмыс істейді деп күтілуде.
– Ақмола облысы бұған дайын ба?
– Жүйеде күрделі ештеңе жоқ. Жаңа порталмен жұмыс істеу принципі qoldau.kz сияқты болады деп ойлаймын. Тағы бір айта кететін жайт, енді субсидиялау бағыттарын шешу керек. Бұл жерде басқарудың күрделілігі, критерийлер мен бағыттардың көптігі ескеріледі. Жұмыс тобы құрылды, оның құрамына қоғам белсенділері, Ауыл шаруашылығы министрлігінің мамандары, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің өздері кіреді. Егер бұрын мемлекеттік қолдау алу үшін 47 бағыт болса, бірінші кезеңде жиырмасын ғана қалдыру туралы шешім қабылданған. Мал шаруашылығында мемлекеттік қолдаудың аралық технологиялық шараларын алып тастау ұсынылды. Оның ішінде селекциялық-асылдандыру жұмыстары, тұқымды түрлендіру бойынша іс-шаралар бар. Аралық нұсқада алдыңғы 47 бағыттың 26 бағыты қарастырылған. Бұл әлі түпкілікті емес, ұсыныстар мен ескертулер түсуде. Бір сөзбен айтқанда, процесс жүріп жатыр. Мал шаруашылығына екі нұсқа ұсынылып отыр. Біріншісі – субсидия төлемдерін түпкілікті нәтижеге, яғни өндірілген өнімге байланыстыру. Өткізілген ет, сүт, бордақылауға арналған малдар үшін мемлекеттен субсидия алады. Бұл ретте кәсіпорындардың қуаттылығына байланысты рейтинг жоқ. Шағын шаруа қожалықтары немесе ауыл шаруашылығы кооперативтерінен алынатын шикізат санитарлық талаптар мен нормаларға сай болса, ірі шаруа қожалықтарынан гөрі неге аз мөлшерде субсидиялануы керек? Субсидия алу үшін төлем құжаттарымен, электронды шот-фактуралармен расталған өнімді өткізу фактісінің өзі маңызды болады. Селекциялық-асыл тұқымды мал бағыты шағын шаруа қожалықтар үшін біршама шығынды кәсіп. Құс шаруашылығында барлығы дерлік өзгеріссіз қалды, жұмыртқа субсидияланады. Ал құс фабрикасының мүмкіндігіне қарамастан бәрі бірдей. Ең басты талап – сапалы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру.
– Өсімдік шаруашылығын субсидиялауда қандай өзгерістер күтілуде?
– Өзгерістер тек субсидия беру механизміне ғана әсер етіп қоймайды, бағыттар да оңтайландырылады. Пестицидтер мен гербицидтерді, тыңайтқыштар мен жоғары репродукциялы тұқымдарды сатып алуды субсидиялау бағыттары сақталды. Талаптар тізімі қысқартылады, субсидия алу үшін сатып алу фактісі жеткілікті. Солтүстік облыстар үшін гектарлық субсидиялар қарастырылмаған. Инвестициялық субсидиялау бағдарламасында ірі толықтырулар жоспарлануда. Еліміздің барлық өңірлерінен келген пікірлерді ескере отырып, құрылыс-монтаж жұмыстарын субсидиялау сақталады. Бұл ауылшаруашылық бизнесі үшін айтарлықтай қымбатқа түседі, инвестиция ондаған жылдардан кейін өзін ақтай алады. Бірақ бұл ретте ұсыныс әзірге мынадай: тиесілі субсидиялар сомасының 50%-ы нысанды пайдалануға беру актісі бойынша төленеді, екінші жартысы кәсіпорын бизнес-жоспарға сәйкес жобалық қуатына шыққаннан кейін төленеді. Ауыл шаруашылығы техникасының 80 пайызға жуығы несиеге және лизингке сатып алынады. Жалпы құнның төрттен бір бөлігін, бірақ елу пайызын сатып алу кезінде, қалған бөлігін несие немесе лизинг бойынша барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін өтемақы үлесін өзгеріссіз қалдыру ұсынылды. Жайылымдық жерлерді суаруды субсидиялауға қатысты сұрақтар көп болды. Бұл бағыт қалдырылғанымен, субсидия алудың шарттары күшейтіліп жатыр.
Мемлекет ауыл шаруашылығы бизнесін қолдауға дайын, бірақ субсидия алушылардың алдында міндеттер бар. Олар тауарлық өнім өндірудің қол жеткізілген көлемдерін, асыл тұқымды мал басын азайтпауы тиіс. Егер бұл шарттар орындалмаса, жүйе мұндай өтінімдерді автоматты түрде қабылдамайды. Тағы бір маңызды қосымша – алдағы жылға күтілетін субсидиялар көлемін жоспарлау. Мұны жыл сайын электронды жүйеге тіркеу кезінде шаруалардың өздері жасайды деген ұсыныс бар. Жаңа жүйе қаншалықты тиімді болатынын уақыт көрсетеді.
– Дәл қазір субсидиялау жүйесін реформалауды бастауға не түрткі болды?
– Бұл әбден пісіп-жетілген мәселе. Ал өткен жылғы тексерулер сыбайлас жемқорлық сипатындағы көптеген заңбұзушылықтарды анықтады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту бойынша өз ұсыныстарын жасады. Қолданыстағы ережелер аясында кәсіпорындарды субсидия алушылардың тізіміне енгізу нормасы белгіленген. «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының базасында 5-7 маманнан тұратын жұмыс тобы құрылуда, олар кәсіпкерлердің өтініші бойынша кәсіпорынның нормаға сәйкестігін тексереді.