Жалған ақпаратпен күрес: Қоғамдық қауіпсіздік пен сенім мәселесі

2025 жылдың шілде айында Қазақстанда жалған ақпарат таратқаны үшін әкімшілік жаза қарастырылған жаңа заң күшіне енді. Бұл – еліміздегі ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытындағы маңызды қадамдардың бірі. Енді азаматтар шындыққа сәйкес келмейтін, қоғамда үрей тудыратын немесе беделге нұқсан келтіретін мәліметті таратқаны үшін 980 мың теңгеге дейін айыппұл төлеуі мүмкін. Бұл шешім азаматтардың ақпарат таратудағы жауапкершілігін арттыруды көздейді және цифрлық кеңістіктегі ретсіздікке тосқауыл қоюға бағытталған. BAQ.KZ тілшісі еліміздегі жалған ақпаратпен күрес мәселесін зерделеп көрген еді.

Жаңа заң аясында Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексіне 456-2-бап енгізілді. Бұл бап «шындыққа сәйкес келмейтін ақпарат тарату» деген жаңа құқықбұзушылықты анықтап берді. Егер таратылған мәлімет қоғамдық тәртіпке, ұлттық қауіпсіздікке, жеке немесе заңды тұлғаның ар-намысы мен іскерлік беделіне нұқсан келтірсе, құқық бұзушы әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Атап айтқанда, жеке тұлғаларға – 20 айлық есептік көрсеткіш (АЕК), ал заңды тұлғаларға – 100 АЕК мөлшерінде айыппұл салынады. Бұл қазіргі есеппен сәйкесінше 73 400 және 367 000 теңгеден асады. Ал егер жалған ақпараттың салдары елеулі шығынға немесе әлеуметтік тұрақсыздыққа алып келсе, жаза мөлшері 980 мың теңгеге дейін ұлғаюы мүмкін.

Маңыздысы – бұл талап тек кәсіби журналистерге немесе бұқаралық ақпарат құралдарына ғана емес, интернет қолданушыларына, яғни кез келген азаматқа қатысты. Демек, Facebook, Instagram, TikTok, Telegram, YouTube сияқты платформаларда жалған немесе тексерілмеген мәліметтерді жариялау – енді жай ғана моральдық қателік емес, нақты құқықтық салдары бар әрекет.

Мысалы, кейбір желі қолданушылары "банк жүйесі күйрейді" немесе "қалада су тапшылығы болады" деген жалған хабарламаларды таратып, халық арасында дүрлігудің туындауына себеп болған жағдайлар тіркелген. Мұндай ақпараттар кейде алдын ала ойластырылған арандатушылықтың құралына айналып отыр. Сарапшылардың айтуынша, фейк-контент тек әлеуметтік желі арқылы емес, мессенджер топтар, чаттар мен анонимді арналар арқылы да таралуда. Ал бұлардың бәрін бақылап, дер кезінде жауап беру – мемлекет үшін де, қоғам үшін де үлкен сын.

Ақпараттық қауіпсіздік саласының сарапшысы Мағжан Бақытбекұлы бұл туралы былай дейді: "Қоғамда кейде “бұл жай ғана пікір” деген қате түсінік бар. Алайда жалған дерек – жай пікір емес. Ол – шындықты бұрмалау арқылы қоғамдық санаға әсер ету, тіпті кейде адамдарды адастыру әрекеті. Сондықтан жаңа заң тек жазалау құралы емес, сонымен бірге әлеуметтік жауапкершілік мәдениетін қалыптастырудың бір жолы".

Заңның күшіне енуі – мемлекет тарапынан ақпараттық кеңістікте тәртіп орнатуға деген нақты талпыныстың көрінісі. Бұл ретте әр азамат жалған ақпарат тарату – тек құқық бұзушылық емес, елдегі тұрақтылық пен бірлікке жасалған қауіп екенін ұғынуы тиіс. Сонымен қатар бұл қадам қоғамда тек құқықтық емес, мәдени әрі моральдық жауапкершіліктің де күшеюіне ықпал ететіні анық.

Цифрлық дәуір – жауапкершілік дәуірі

Цифрлық технологиялардың дамуы бір жағынан ақпарат алмасуды жеңілдетсе, екінші жағынан қоғамға қауіп төндіретін құбылыстарды да көбейтті. Интернет пен әлеуметтік желілер арқылы ақпараттың көз ілеспес жылдамдықпен таралуы жалған деректердің де кең өріс алуына жол ашты. Атап айтқанда, жалған ақпарат – қазіргі заманның басты қатерлерінің бірі. Оның зардабы тек жеке тұлғаларға ғана емес, тұтас қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігіне де әсер етуі мүмкін.

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының мәліметінше, тек 2024 жылдың өзінде әлеуметтік желі арқылы таралған фейк ақпараттарға байланысты 300-ден астам іс тіркелген. Бұл көрсеткіш – жалған ақпараттың текетірес, алауыздық тудыру құралына айналып отырғанын көрсетеді. Оның ішінде жалған лаңкестік хабарламалар, қоғамда алаңдаушылық тудыратын экономикалық болжамдар, қоғамдық қайраткерлерді қаралау сияқты контенттер көптеп кездескен. Кейбір жағдайларда бұл жалған ақпараттар адамдардың жаппай үрейге бой алдыруына, төтенше жағдай орын алмаған күннің өзінде дүрбелең туындауына алып келген.

Мәселен, мектепке қойылған "жарылғыш зат" туралы жалған хабарлама салдарынан бүкіл білім беру мекемесін эвакуациялау, ал жауапты органдар ұзақ уақыт бойы қауіптің бар-жоғын тексеру жағдайы жиі орын алады. Мұндай әрекеттер тек ресурс пен уақытты ысырап етпейді, сонымен қатар қоғамда тұрақсыздық сезімін қалыптастырады. Тағы бір мысал ретінде, бағаның күрт өсетіні туралы желіде тараған жалған болжамдар кейбір азық-түлік тауарларының жасанды тапшылығына себеп болғанын атап өтуге болады.

Расымен де, бүгінде ақпарат ағыны соншалықты мол, оны сүзгіден өткізу, шын мен жалғанды ажырату – күрделі үдеріс. Мемлекет тек қана техникалық немесе құқықтық жолмен ғана емес, ақпараттық сауаттылықты арттыру арқылы да бұл проблеманы шешуге күш салуы тиіс. Себебі қоғам мүшелерінің әрқайсысы фейк ақпараттың таралуына бейсаналы түрде үлес қосуы мүмкін. Сондықтан цифрлық мәдениетті дамыту, медиа сауаттылықты білім беру жүйесіне енгізу, жалған дерек таратушыларға қатысты нақты жауапкершіліктер белгілеу – бұл күрестің маңызды бөлігі болып саналады.

Ақпараттың құны – сенім

Ақпарат – қазіргі заманның ең қымбат капиталы. Қаржылық немесе табиғи ресурстардан бұрын, бүгінгі күні адам санасына әсер ету мүмкіндігі бар мәлімет – шынайы биліктің құралына айналды. Сондықтан жалған ақпарат – бұл жай ғана қате немесе орынсыз мәлімет емес, тұтас қоғамның санасы мен сенімін шайқалтуға бағытталған жүйелі әрі қауіпті әрекет. Ол азаматтардың бір-біріне, мемлекеттік институттарға және тіпті өз болашағына деген сенімін бұзуы мүмкін.

Психолог Рахат Исақұлова бұл құбылыстың адам психикасына әсерін былай сипаттайды: 

Жалған ақпарат адамның эмоциялық тұрақтылығына әсер етеді. Үрей, сенімсіздік, қорқыныш секілді сезімдер адамның дұрыс шешім қабылдауына кедергі келтіреді. Ал қоғамда бұл – әлеуметтік шиеленістің артуына алып келеді. Жалған ақпараттар көп тараған ортада адамдарда тұрақсыздық сезімі пайда болады, бұл өз кезегінде агрессияны, сенім дағдарысын, тіпті радикалды әрекеттерді туындатуы мүмкін, – дейді маман.

Шын мәнінде, жалған ақпараттың қаупі оның жылдам таралуында ғана емес, адамның ішкі күйіне тікелей ықпал ете алуында. Бұл әсіресе ел ішінде белгісіздік күшейген кезеңдерде – саяси немесе экономикалық дағдарыс, эпидемия, табиғи апаттар мен соғыс жағдайларында – бірнеше есеге ұлғаяды. Мұндай сәттерде тұрғындар шынайы ақпаратқа аса мұқтаж болады, алайда эмоциялық қысым мен үрей фонында жалған мәліметтерге сеніп қалу ықтималдығы да артады.

Мәселен, COVID-19 пандемиясы кезінде әлем елдерімен қатар Қазақстанда да әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы тараған жалған кеңестер, фейк статистикалар, вакцина туралы теріс ақпараттар, емдік қасиеті дәлелденбеген "дәстүрлі тәсілдер" жұртты шатастырды. Кей адамдар дәл сол жалған мәліметтерге сүйеніп, дәрігер көмегінен бас тартып, өміріне қауіп төндірді. Тіпті парацетамолдың орнына алкоголь ішуге кеңес берген қауіпті "кеңестер" де тарағаны есте. Бұл – жалған ақпараттың адамның өміріне тікелей әсер ететінінің айқын мысалы.

Журналистиканың бүгінгі басты міндеті – тек жаңалық тарату емес, сонымен қатар қоғамға сенімді ақпарат көзін ұсыну арқылы жалған деректермен күресу. Қазіргі ақпараттық тасқын заманында адамның неге сеніп, неге сенбеу керегін түсінуі барған сайын қиындап барады. Сондықтан медиасауаттылық – әрбір азаматтың жеке қорғанысы секілді. Біз, журналистер, тексерілген дереккөздермен жұмыс істеу арқылы ғана емес, өз аудиториямызды сыни ойлауға баулу арқылы да фейкпен күресеміз. Бұл – тек медиа мамандарының емес, бүкіл қоғамның ортақ жауапкершілігіне айналуы тиіс, – дейді журналист Іңкәр Ілесқалиқызы.

Осы ретте қоғам ішінде ақпараттық сауаттылықты арттыру – жалған ақпаратпен күрестегі басты құралдардың бірі. Қоғам тек заңнамалық тетіктерге емес, азаматтардың саналы әрекетіне де сүйенуі тиіс. Әр адам өз бетінше мәліметтің рас-өтірігін ажыратуға қабілетті болған жағдайда ғана фейк контенттің таралуына тосқауыл қоюға болады.

Халықаралық тәжірибе: жаһандық көзқарас

Жалған ақпаратпен күресте Қазақстан жалғыз емес. Көптеген елдер бұл мәселені заңнамалық деңгейде шешіп жатыр:

• Германия: 2018 жылы күшіне енген Netzwerkdurchsetzunggesetz (NetzDG) заңы әлеуметтік желілерге 24 сағат ішінде фейк контентті жоюды міндеттейді. Орындамағаны үшін платформа иелері миллиондаған еуро айыппұл төлеуге міндеттеледі.
• Франция: 2019 жылдан бастап жалған жаңалық таратқаны үшін 1 жылға дейін бас бостандығынан айыру немесе 75 000 еуроға дейін айыппұл салу қарастырылған.
• Сингапур: "Жалған жаңалыққа қарсы күрес туралы" заң (POFMA) мемлекеттік органдарға кез келген жалған мәліметке қарсы іс-қимыл жасауға мүмкіндік береді.

Бұл елдердегі тәжірибе Қазақстанға да үлгі бола алады. Алайда, басты шарт – сөз бостандығы мен жауапкершілік арасындағы тепе-теңдікті сақтау.

Ақпараттық сауат: фейкпен күрестегі басты құрал

Жалған ақпаратпен күресте ең тиімді құрал – қоғамның медиасауаттылығы. Заңдық шектеулер мен техникалық тосқауылдар маңызды болғанымен, әрбір азаматтың өз бетінше ақпаратты сүзгіден өткізіп, оның рас-өтірігін ажырата алуы – бұл күрестегі ең қуатты әрі ұзақ мерзімді шешім. Себебі жалған мәліметті таратудың алғашқы көзі де, оның кең таралуының негізгі себебі де – ақпаратты тексермей қабылдайтын және бөлісетін адамдар.

Осыған байланысты еліміздің білім беру саласында медиасауаттылықты дамытуға бағытталған бірқатар өзгерістер енгізілуде. Мектеп бағдарламасына ақпараттық қауіпсіздік, жалған ақпаратты тану, дереккөзбен жұмыс істеу дағдылары бойынша тақырыптар енгізіліп жатыр. Бастауыш сыныптан бастап оқушыларға интернеттегі мәліметпен сауатты жұмыс істеуді үйрету – болашақтағы ақпараттық иммунитеттің негізін қалаудың бір жолы.

Сонымен қатар, StopFake.kz, Factcheck.kz, Құқықтық медиа-орталық, MediaNet секілді тәуелсіз платформалар мен ұйымдар фейк ақпаратты анықтап, оны ашық түрде жариялап отырады. Бұл сайттар жалған мәлімдемелерді тексеріп, нақты деректермен жоққа шығарады, сондай-ақ көпшілікке ақпаратты бағалау және талдау тәсілдерін үйрететін материалдар ұсынады. Мәселен, StopFake.kz платформасы пандемия кезінде вакцинаға қатысты тараған ең қауіпті фейктерді әшкерелеп, ДДСҰ және ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ресми деректеріне сүйене отырып түсіндірме беріп отырды.

Азаматтық қоғам мен үкіметтік емес ұйымдар да бұл мәселеде белсенділік танытуда. Ел көлемінде түрлі форматтағы іс-шаралар – журналистерге, блогерлерге, мұғалімдерге және оқушыларға арналған тренингтер, семинарлар мен ашық пікірталастар өткізіліп келеді. Сонымен қатар, әлеуметтік желілерде фейкпен күресуге арналған арнайы челлендждер мен ақпараттық кампаниялар ұйымдастырылады. Бұл әрекеттердің барлығы қоғамда сын тұрғысынан ойлаудың, жауапкершілікпен ақпарат тұтынудың маңызын арттыруға бағытталған.

Медиасауаттылық – бұл тек технологияны меңгеру ғана емес, ақпаратпен мәдениетті түрде жұмыс істеу қабілеті. Яғни, адам ақпараттың мазмұны мен мақсатын саралап, оның кім үшін, не үшін жарияланғанын түсінуге ұмтылуы керек. Бұл дағды тек интернет қолданушылар үшін ғана емес, журналистер мен мемлекеттік органдар үшін де өзекті. Себебі фейкпен күрес тек реактивті шара емес, проактивті, яғни алдын алу жұмыстары арқылы жүзеге асатын ұзақ мерзімді процесс.

Сарапшылардың пікірінше, медиасауатты қоғам – бұл сыртқы ақпараттық шабуылдарға төтеп бере алатын, ішкі тұрақтылығын сақтай білетін, жауапты және саналы азаматтардың қоғамы. Сондықтан жалған ақпаратқа қарсы күресте заң мен технологиядан бұрын сана мен білім бірінші орында тұруы тиіс.

Жалған ақпаратпен күресу – бұл заң арқылы ғана емес, қоғам мәдениеті арқылы жүзеге асатын ұзақ процесс. Әрбір азамат – ақпарат таратушы. Яғни әркім өз сөзіне, постына, пікірі мен бөліскен мәліметіне жауапты.

Қазақстан бұл жолда алғашқы әрі маңызды қадам жасады. Ендігі міндет – заңның дұрыс қолданылуын қадағалау, ақпараттық мәдениетті арттыру, медиасауатты ұрпақ тәрбиелеу. Сонда ғана біз сенімді ақпаратқа сүйенетін, бірін-бірі құрметтейтін әрі қауіпсіз қоғамда өмір сүре аламыз.