Зарема Шәукенова: Президент Жолдауы – ұлттар ынтымағының кепілі

ҚХА Ғылыми-сараптамалық кеңесінің төрайымы, ҚР ҰҒА вице-президенті, академик Зарема Шәукенова этносаралық қатынастар саласының маңызын түсіндіріп, ҚХА-ның негізгі функцияларын атады, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

- Этносаралық қатынастар саласының маңызын түсіндіріп өтсеңіз...

- Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Өткен жылғы Жолдауында да, кеше ғана Премьер-министрдің, мемлекеттік органдар басшыларының, облыстар мен Астана, Алматы және Шымкент қалалары әкімдерінің қатысуымен өткен кеңесте этносаралық қатынастар саласы ең өзекті бағыттарының бірі болып қала беретінін ерекше атап өтті. Мемлекет басшысы өз сөзінде этносаралық келісімді нығайту еліміздің тұрақты дамуының іргетастарының бірі екеніне тоқталды. Сонымен қатар Президент дін саласындағы жұмысты күшейтуді тапсыра отырып, рухани құндылықтарды сақтау қажеттілігіне және осыған байланысты өскелең ұрпақты рухани тәрбиелеу мәселесінің маңыздылығына назар аударды.

- Қазақстан халқы Ассамблеясының негізгі функциялары қандай?

- Біздің елімізде этносаралық қатынастарды реттеудің жетекші әлеуметтік-саяси институты - Қазақстан халқы Ассамблеясы. Ассамблея Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 1 наурыздағы Жарлығымен құрылды. ҚХА-ның негізгі функциялары – мемлекеттік ұлттық саясатты әзірлеуге және жүргізуге жәрдемдесу. 

«Қазақстан халқы Ассамблеясын дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған тұжырымдамасы» ҚХА іс жүзінде этносаралық қатынастарды жиынтық мемлекеттік-қоғамдық реттеу институты ретінде әрекет ететінін белгілейді. ҚХА мемлекеттік басқару органдарының қоғамдық ұйымдармен тікелей және кері байланыстарын институционализациялаудың осы функциясында олардың этносаралық қатынастарды үйлестіру саласындағы өзара іс-қимылының тиімділігін қамтамасыз етуге шақырылған саяси жүйе мен азаматтық қоғам арасындағы маңызды байланыс. Бұл әсіресе «мәдени әртүрлілік және мәдениетаралық диалогты дамыту мәселелері тек үкіметтердің ғана емес, сонымен қатар білім беру құрылымдары, азаматтық қоғам институттары және жеке сектор сияқты қоғамның басқа сегменттерінің құзыретіне жатады» деген мәдениетаралық тұжырымдама шеңберінде өте маңызды. 

- Қазақстан халқы Ассамблеясының қандай өкілеттіктері мен мәртебелері бар?

- Институционалдық даму барысында ҚХА мемлекеттің саяси жүйесінің толыққанды институтына айналды. Оған жеткілікті өкілеттіктер мен мәртебелер берілген. Бүгінгі таңда Қазақстан халқы Ассамблеясы көп өлшемді және тиімді институт, ол нағыз инклюзивті қоғамға қарай ілгерілеуді қамтамасыз етеді. Барлық азамат оның саяси және әлеуметтік-экономикалық даму процестеріне белсене қатысады.

Консультативтік-кеңесші орган ретінде пайда болған Ассамблея өзінің қызметі жылдарында конституциялық мәртебеге және парламенттік өкілдік ету құқығына ие болды. Бұл ретте Парламент Мәжілісіндегі Қазақстан халқы Ассамблеясының квотасын жою туралы мәселе ерекше назар аударуға лайық. Шынымды айтсам, ҚХА депутаттарының сайлау процесі әрқашан көптеген пікірталасты тудырды. Өткен жылғы Жолдауында Мемлекет басшысы өте дұрыс шешім қабылдай білді. Яғни, ҚХА-дан ұсынылған кандидатураларды Мемлекет басшысы тағайындау арқылы ҚХА квотасын 5 депутатқа дейін қысқарту және Сенатқа беру сияқты пәрменді және заңды тетік ұсынды.

ҚХА қызметінің заманауи міндеттері мен бағыттары бастапқыда белгіленген шеңберден асып түседі. Қазақстандық этностар Қазақстан халқы Ассамблеясының арқасында кез келген мәселені бүкіл мемлекет пен қоғам тұрғысынан қарастыруды үйренді. Сондықтан қиындықтарға қарамастан, мемлекет жүргізіп отырған этносаралық қатынастар саласындағы саясат тиімді болып қала береді. Ал ҚХА қоғамды шоғырландыру мен интеграциялаудың қажетті институты болып қала береді. Ассамблея бастапқыда этностардың қоғамдық өміріне еніп, онда шешуші ұстанымға ие болды.

Қазақстанның қазіргі дамуының ерекшелігі әртүрлі этностардың бірге тұру тәжірибесі. Бұл әр түрлі этникалық топтардың мүдделері бір-біріне сәйкес келмейтін жай ғана өмір сүру емес, бұл бірлескен жатақхана: ортақ мақсаттар, мектептер мен университеттерде бірлесіп оқу, достық қарым-қатынас, еңбек ұжымдарындағы әріптестердің қарым-қатынасы. Қазақстанның күші мен бірегей қасиеті оның полиэтностығында екенін есте ұстаған жөн.

Әлеуметтік желілердегі реакцияларға сүйене отырып, біздің азаматтар ажырасу мен араздық идеологиясын қабылдамайды. Қазақстандықтардың басым көпшілігі тұрмыстық жанжалдарды ұлтаралық бағытқа ауыстыруға жол берілмейтінін мәлімдей отырып, өздерінің азаматтық ұстанымдарын біржақты айтады. Сонымен қатар Қазақстан халқы Ассамблеясына қатысты сын үнемі айтылып келеді, ол мұндай қақтығыстарда өзінің басты міндеттерінің бірі – ұлтаралық бейбітшілікті сақтау мәселесін шеше алмайды.

- Ұлтаралық қатынастар тақырыбын қалай жазу керек? 

- Өмір ұлтаралық қатынастарды мемлекеттік-қоғамдық реттеу саласындағы жұмысты жетілдіру қажеттігін көрсетеді. Шамасы, ұлтаралық қатынастардың тұрақты мониторингіне, халыққа сауалнама жүргізуге және өңірлердегі ең қызықты мәселелер бойынша қоғамдық пікірдің бөлімдеріне назар аудару қажет. Бұл ­жағдайдың дамуын болжауға, жанжалды және арандатушылық жағдайларға жол бермеу бойынша атаулы ғылыми-практикалық ұсынымдар мен тиімді тетіктерді әзірлеуге, ұлтаралық қатынастар саласындағы оқиғалардың теріс дамуына жол бермеуге мүмкіндік береді. ҚХА-ның әлеуметтік желілерде және БАҚ-та жұмыс істеуі ерекше тәсілді қажет ететін шығар.

Шетелдік сарапшылардың еңбектерінде ҚХА-ның этносаралық қатынастар саласындағы елде қалыптасқан саясаттың халықаралық деңгейде танылған көпмәдениеттілік пен этносаралық бірліктің нормативтік мұраттарына үстірт, формальды сәйкестігін көрсетуге арналған «қасбеттік демократия» институты екендігі туралы тезисті жиі кездестіруге болады. Сонымен қатар менің терең сенімім бойынша, ҚХА – этносаясаттың бірегей институционалдық нысаны, біздің республика үшін шынайы, ал Батыстың либералды демократия институттарының арсеналынан алынбаған ұлтаралық қатынастарды реттеудің үлгісі. Сонымен қатар ҚХА этносаясаттың либералды-демократиялық принциптері мен құндылықтарын «шоғырландырылған демократия» деп аталатын көптеген этносаясат институтына қарағанда толық және мұқият жүзеге асырады.

Қазіргі заманғы саяси теория қажет болатын мәдениетаралық принциптер бастапқыда ҚХА-ның ұлтаралық қатынастарды кешенді мемлекеттік-қоғамдық реттеу институты, қоғамдық келісім мен полиэтникалық және көпмәдениетті қазақстандық қоғамның жалпыұлттық бірлігін нығайту институты ретіндегі қызметіне негізделді. 

Мемлекет басшысының сөзінде айтылған негізгі месседж – мемлекеттің өзі де, азаматтық қоғам да мемлекеттен бөлек, теріс үрдістердің алдын алу және этносаралық қатынастар саласындағы ықтимал қатерлерді бейтараптандыру жөніндегі алдын алу тетіктері жүйесін құруға және қалыптастыруды қамтамасыз етуге қабілетті емес. Бұл аса маңызды міндетті іске асыру үшін орталық мемлекеттік органдар мен жергілікті билік органдарының, Қазақстан халқы Ассамблеясының және бүкіл азаматтық қоғамның бірлескен күш-жігері талап етіледі.