Заң зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» және «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдарға қол қойды, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев осы заңдарға түсініктеме бере отырып былай деді. 

Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету мәселелеріне басымдық береді. Мемлекет басшысының тапсырмалары аясында тиісті заңдар әзірленді. Атап айтқанда, әйелдер мен балалардың заңды мүдделерін қамтамасыз ету және елдегі отбасы институтын нығайту үшін қосымша құқықтық тетіктер енгізілуде. Сонымен қатар, тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілік артады, - деді Сенат спикері.

Бұған дейін Сенат депутаттары «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңды және ілеспе құжатты екі оқылымда мақұлдаған болатын.

Негізгі заң 15 заңнамалық актісіне, оның ішінде жеті кодекс пен сегіз заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейді. Ілеспе заң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске түзетулер енгізуді қарастырады. Кәмелетке толмағандарды қорлау (қорқыту, кибербуллинг) және 16 жасқа толмаған баланы қоғамдық көліктен мәжбүрлеп түсіру және басқа да түзетулер үшін әкімшілік жауапкершілік белгіленеді.

Қабылданған заңның басты міндеті балалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша мемлекеттік саясаттың құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіру, әйелдер мен балаларға қатысты қылмыстардың алдын алу және жолын кесу болып табылады.

Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин атап өткендей, заң жобасын Мәжіліс депутаттары 2023 жылдың қыркүйегінде, Мемлекет басшысының Жолдауынан кейін әзірледі, онда ол отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейтуді тапсырды.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау, балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлері үшін жазаны қатаңдату және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы алдын алу шаралары негізгі заңнамалық жаңашылдықтар болып табылады. 

Әйелдер мен балалардың іргелі құқықтарын қорғау мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі болып табылады және Мемлекет басшысының назарында. Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында Президент отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықты қоғам боп күресті қажет ететін әлеуметтік проблеманың бірі ретінде белгіледі, - деп жазды Ерлан Карин өзінің Telegram-арнасында.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әйелдердің құқықтарын қорғау және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін үнемі көтеріп отырады. Президенттің бастамасымен 2019 жылдан бастап әйелдер мен балалардың жыныстық қол сұғылмаушылығына, адам саудасына қарсы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді. ІІМ құрылымында әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау бойынша арнайы бөлімшелер құрылды. Ел Президентінің тапсырмасы бойынша 2021 жылы олардың штат саны 256 бірлікке дейін ұлғайтылды. Мұндай лауазымдар қазір әрбір қалалық және аудандық полиция органында бар. Сондай-ақ, әйелдер мен кәмелетке толмағандарға қатысты жыныстық зорлық-зомбылық қылмыстарын тергеу бойынша әйел тергеушілердің мамандануы енгізілді.

2023 жылы Мемлекет басшысы отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жазаны қатаңдатуды тапсырды. Бұл тапсырма Президенттің Жарлығымен 2023 жылғы 8 желтоқсанда бекітілген Адам құқықтары мен заңның үстемдігі саласындағы іс-қимыл жоспарына енгізілді. Оны іске асыру шеңберінде мүдделі мемлекеттік органдар Бала құқықтары жөніндегі уәкілмен және Парламент Мәжілісінің депутаттарымен бірлесіп әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, отбасы институтын нығайтуға және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық түзетулер әзірледі.

Сонымен қатар, Мемлекет басшысы жыл басында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында қарапайым азаматтардың осы мәселе бойынша ұстанымын толық қолдайтынын айтты. Осыдан кейін заңнамалық шаралар одан әрі күшейтіліп, ұрып-соғу және денсаулыққа жеңіл зиян келтіру қылмыстары Әкімшілік кодекстен Қылмыстық кодекске ауыстырылды. Ұрып-соғудың кез келген фактісі енді Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі шеңберінде қаралатын болады.

Осылайша, тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау Президенттің әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті күшейту туралы тапсырмаларын орындау болып табылады.

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдату Қасым-Жомарт Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасының негізгі тармақтарының бірі болды. Жаңа заңдар пакетінің қабылдануымен оның отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимылды күшейту туралы сайлауалды уәдесі толығымен орындалды.

Бұл заң ТМД-да әйелдер мен балаларды қорғауды қамтамасыз ететін маңызды өзгертерді көздейтін бірінші болды.

Осылайша, отбасында да, қоғамда да әйелдер мен балаларды көп деңгейлі қорғауды қамтамасыз ететін заңнамалық бастамалар циклі аяқталды. Енді, ең бастысы, заңның орындалуы мен толыққанды орындалуын қамтамасыз ете отырып, оның әлеуетін іске асыру.

Азаматтық қоғамның қолдауы

Бишімбаевтің қылмыстық әрекеті қоғамда жинақталған проблемаларды, жасырын кедергілерді, қарама-қайшы көзқарастар мен негіздерді әшкерелеген басты оқиғаға айналды деуге болады.

Бас прокуратураның мәліметінше, Қазақстанда жыл сайын отбасылық абьюзерлердің қолынан кемінде 80 әйел қаза табады, күнделікті полицияға тұрмыстық зорлық-зомбылық фактілері бойынша 300-ге жуық арыз келіп түседі.

Қазақстан Республикасы Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Динара Закиеваның айтуынша, өткен жылы 69 әйел мен 7 бала қайтыс болған. Күн сайын 342 адам отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. 

Бұл заң зорлық-зомбылыққа жол бермеу мәдениетін қалыптастыруға бағытталған, -  дейді Бала құқықтары жөніндегі уәкіл.

Өткен жылдың қараша айында қазақстандықтар Otinish.kz сайтында Қасым-Жомарт Тоқаевтың атына отбасындағы зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды талап еткен ашық хат жолдады. Петиция авторлары: «отбасылық саладағы ауырлығы бойынша кішігірім қылмыстарға Заңның пропорционалды емес реакциясы ықтимал құқық бұзушыларда жазасыздық сезімін тудырады және табиғи түрде ауыр қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге әкеледі», - деп атап өтті петиция авторлары.

Сәуір айында қазақстандық белсенділер мен құқық қорғаушылар құрамындағы бастамашыл топ ел тұрғындарынан Сенатқа заң қолдауымен хат жіберуді сұрап, "Парламентке хат жаз" акциясын іске қосты. Бастаманы 5000-нан астам қазақстандық қолдады, олар Сенатқа елде зорлық-зомбылықты криминализациялау туралы заң қабылдауға шақырған хаттар жіберді.

Сенатта заң жобасын талқылау кезінде 154 мыңнан астам қазақстандық отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатқаны үшін онлайн петицияға қол қойды.

Сәуір айының басында Берлин мен Италияда Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялауды қолдайтын митингілер өтті, оларға 150 адам жиналды. Қатысушылар отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық, әйелдер құқықтары туралы түрлі ұрандармен және ағылшын, итальян, қазақ және орыс тілдерінде "Салтанат Заңын" қолдап плакаттармен шықты.
Осылайша, болған қайғылы оқиғаға қоғам бұрынғыдай бей-жай қарамайтынын көрсетті.

Сондықтан заңға енгізілген түзетулер қоғамда және бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен талқыланды. Парламент отырыстарына ҮЕҰ, Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның, адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың және Бала құқықтары жөніндегі уәкілдің өкілдері қатысты.

Жалпы алғанда, барлық түзетулер ең алдымен іргелі болып табылады, өйткені олар көптеген мәселелерді, соның ішінде суицидті әлеуметтік қауіпті әрекет ретінде насихаттауды криминализациялауды қамтиды. Олар азаматтық қоғамның одан әрі дамуы үшін негіз болады және азаматтардың санасында қоғамдық қатынастардың жаңа заманауи моделін қалыптастырады, онда адам құқықтары бірінші орынға қойылады, жеке тұлғаның қадір-қасиеті танылады.

Екіншіден, бұл нормалар архаикалық негіздер мен дәстүрлерді бұзады, содан кейін отбасылық және қоғамдық қатынастар саласындағы агрессорлардың қылмыстық белсенділігін төмендетеді. Осылайша, Қазақстанда нөлдік төзімділік қалыптасады және Қазақстанның жаңа отбасылық және гендерлік саясаты өркениетті елдерден кейін жүруде.

Ең бастысы, бұл заң атқарушы билік пен азаматтық қоғам арасындағы консенсус, Президент пен халық арасындағы келісілген әрекеттің нәтижесі болып табылады.

Заңның қоғамдық-құқықтық маңызы

Әйелдер құқығын қорғау - шынайы демократияның көрінісі

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң біздің қоғамды демократияландыру бағытындағы тағы бір қадам болып табылады.

Осылайша, әлеуметтік теңдік принципі нығаяды және қоғамда жыныстық кемсітушілік көріністеріне нөлдік төзімділік қалыптасады.
Осы тұрғыда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қоғамды демократияландыруға бағытталған дәйекті реформалар жүргізуде, сайланбалы және партиялық заңнама реформаланды, Парламенттің рөлі күшейтілді, гендерлік теңдікке және адам құқықтарын сақтауға зор көңіл бөлінуде.

Оның ішінде отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі ең көп талқыланатын қоғамдық мәселелердің біріне айналғаны жасырын емес.

Жаңа заңда қоғамдық және жеке өмірдегі әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық туралы институционалдық нормалар бар, отбасылық-тұрмыстық және қоғамдық қатынастарды одан әрі өзгерту үшін негіз болып табылады.

Құжат адамның қадір-қасиетін тануға, азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жалпыға бірдей құрметтеуге және сақтауға бағытталған. Ол отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласында ұрып-соғу мен денсаулыққа қасақана зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тартады. Яғни, заң әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа байланысты кез келген қауіпті іс-әрекетті жасаған адамдарға қылмысы үшін жауапкершіліктің толықтығын болдырмау мүмкіндігін жоққа шығарады. Мұндай өзгеріс, сайып келгенде, отбасылардағы құрбандық мәселесін шешіп, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарының жағдайын едәуір жақсартуы керек.

 «Заң және тәртіп» қағидатын іске асыру

Мемлекет басшысының ұстанымы айқын: заңның үстемдігін белгілеу және заң нормалары сақталатын әділетті қоғам құру. Заң мен тәртіпті орнату оның сайлауалды бағдарламасының негізі болып табылады.

Мемлекет басшысы ұсынған «заң және тәртіп» қағидаты барлық мәселелер құқықтық салада шешілуі керек дегенді білдіреді.

Бұл принциптің өзара байланысты екі қыры бар. Біріншісі - «заң бар жерде тәртіп бар». Екіншісі - «заң бұзылмаған жерде тәртіп бар». Осылайша, жасалған қылмыс үшін қолданылатын жаза ғана маңызды емес, сондай-ақ, қылмыстың алдын алу да маңызды.

Қасым-Жомарт Тоқаев осы жылдың қаңтар айында «Egemen Qazaqstan» газетіне берген сұхбатында былай деген еді.

Мен «заң және тәртіп» қағидатын нығайтуды жақтаймын, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды қолдаймын, - деді.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдар әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көріністері үшін жауапкершілікті қатаңдатуға, зорлық-зомбылықты болдырмауға бағытталған. отбасы институтын нығайтуды және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді көздейді.

Құжат Мемлекет басшысының әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті қатаңдату, отбасы институтын нығайту және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде бала құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі тапсырмаларын іске асыруға бағытталған.

Заң шығарушы орган қоғамның сұранысына сәйкес жаза түрлерін анықтады. Қатаң жаза - қылмыстың алдын алудың және қоғамды қауіпті қылмыскерлерден қорғаудың тиімді әдісі.

Қылмыстардың алдын алуға отбасы институтын нығайтуға, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, отбасын қолдау орталықтарын құруға, отбасы мәселелері бойынша «111» байланыс орталығының жұмыс істеуіне, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңнамалық жаңалықтар бар.
Осылайша, заңда, ең алдымен, қылмыстың алдын алуға және азаматтардың құқықтарының әділдігі мен қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені көзделген.

Жалпы, заңның негізгі мақсаты жазалаушы емес, алдын алу сипатына ие.

Сонымен қатар, енгізілген түзетулер балалардың құқықтық санасын қалыптастыруға арналған. Кәмелетке толмағандарды қорқыту және киббербулинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді.

Айта кету керек, кәмелетке толмағандар арасында буллинг жиі кездеседі. Осыған байланысты білім беру ұйымында ұзақ уақыт бойы буллингке қарсы тұрудың заңды тетіктері болған жоқ. Олар тек профилактикалық сөйлесумен және мектепішілік есепке алумен шектелуге мәжбүр болды.

Заңнамалық новеллалар кәмелетке толмағандарды буллинг үшін жауапкершілігін қарастырмайды, бірақ ата-аналарға балаларының әрекеттері үшін нақты жаза тағайындайды, бұл тежеу механизмі болуы керек. Мәселен, егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар жасаса – ескерту немесе 10 АЕК айыппұл ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға салынады. Мұндай жауапкершіліктің пайда болуы балаларға да, ата-аналарға да, бүкіл қоғамға бұл мәселеге байыпты қарауға мүмкіндік береді.

Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Күшті Президент - ықпалды Парламент - есеп беретін Үкімет» формуласын іске асыру

Заңдар Парламент депутаттарының заң шығару бастамасы тәртібімен қабылданды. Бұл біздің азаматтарымыздың басым көпшілігін толғандыратын аса күрделі әлеуметтік проблеманы шешуге бағытталған құқықтық нормаларды әзірлеген заң шығарушы органның өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді.

Сондай-ақ, заңдарға Премьер-Министрдің қолы қоса тіркеліп қойылған. Бұл Үкіметтің қабылданған заңнамалық актімен келісетіндігін көрсетеді. Парламент пен Үкіметтің мұндай бірлескен жұмысы Мемлекет басшысының елдің саяси жүйесін нығайтуға бағытталған саясатының тиімділігінің жарқын мысалы болып табылады.

Әділетті Қазақстан идеясын іске асыру

Елде әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық өткір әлеуметтік мәселе ретінде қарастырыла бастады. Сарапшылардың барлық сындарлы ұсыныстары мен қарапайым азаматтардың өтініштері Президент тарапынан резонанс пен қолдау тапты. Мемлекет басшысының жаңа заңға қол қоюы ел басшылығының «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын іске асыру контекстінде қызмет ете отырып, қоғамдық сұранысқа жедел ден қоятынын көрсетеді.

Жаңа заң әйелдер мен балалардың құқықтық қорғалуын іс жүзінде күшейтуге бағытталған. Әзірленген нормалар мемлекет азаматтарының мүдделеріне сүйене отырып, адам құқықтарын жан-жақты қорғауға мемлекеттің берік ниетін көрсетеді. Заң қабылдау арқылы әйелдер мен балалар құқықтарын қорғауға арналған нақты қадам жасалды.

Әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғау бөлігінде ел дамуының нақты векторын белгілейтін пәрменді заңнамалық база құрылды.

Заң азаматтық қоғам мен мемлекеттің өткір және өзекті мәселені шешуге бағытталған сындарлы өзара іс-қимылының нәтижесі болды.

Мемлекет пен қоғамның, құқық қорғаушылар мен құқық қорғау органдарының бірлескен жұмысы нәтижелі болуы қажет.

Бұл заңның тағы бір жетістігі – зорлық-зомбылық құрбандары тіпті «асыраушысынан айырылған» жағдайда да, толық қорғаныс пен қолдау алу мүмкіндігіне ие болады. Бүгінде елде көптеген отбасын қолдау орталықтары, дағдарыс орталықтары жұмыс істейді, бірақ сарапшылардың пікірінше, олардың профилактикалық жұмыстары нәтижелі емес. Зардап шеккен балалар мен ата-аналарды оңалтудың әртүрлі бағдарламаларының тиімділігі де күмән тудырады. Өз кезегінде, жаңа заң ведомствоаралық өзара іс-қимыл құру арқылы зардап шеккен адамдарды тәуелді қатынастардан айыра отырып, отбасын қолайсыз әлеуметтік ортадан шығаруға көмектеседі.

Тұрмыстық зорлық-зомбылықты тоқтату ісін соңына дейін жеткізу үшін заңға тараптардың кәмелетке толмағандарға қатысты физикалық зорлық-зомбылық пен зорлық-зомбылық қылмыстары бойынша татуласу мүмкіндігін болдырмайтын тармақ енгізілді. Бұл түзету агрессордың қолын «байлайды» және жәбірленушіні абьюзивті қарым-қатынастан шығарады.

Жалпы, заңды әзірлеу мен талқылау барысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Әділетті Қазақстан құрылысына арналған бағыты қоғамның кең қолдауына ие екенін көрсетті.

Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты Сұлтанбек Мәкежанов әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі заңға қатысты пікір білдірді.

Құрметті достар, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» және «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне әйелдер құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңдарға қол қойды. Өздеріңізге белгілі, елімізде әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылық, әсіресе, соңғы уақыттары әлеуметтік өткір мәселе ретінде қарала бастады. Қабылданған заңда сарапшылардың барлық ұсыныстары мен қарапайым азаматтардың өтініштері Президент тарапынан қолдау тапты. Мемлекет басшысының жаңа заңға қол қоюы, ел басшылығының «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын іске асыру аясында қоғам сұранысына ұдайы назар аударып отырғанын көрсетеді, - деп жазды Мәкежанов Instagram-дағы парақшасында.

Оның сөзінше, Президент барлық мәселелерді, соның ішіңде әйелдердің құқықтарын қорғау және балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін үнемі көтеріп отырады. Аталмыш заң азаматтық қоғам мен мемлекеттің өткір және өзекті мәселені шешуге бағытталған сындарлы өзара іс-қимылының нәтижесі болды.

Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында Президент отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылықты қоғам болып күресуді қажет ететін әлеуметтік проблеманың бірі ретінде белгіледі. Сондықтан Президент қол қойған отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы Заң, шын мәнінде, мемлекеттің теңдік пен заң үстемдігі қағидаттарына басымдық беретінін, құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілікті қалыптастыратынын көрсетеді. Ол туралы Қасым-Жомарт Тоқаев осы жылдың қаңтар айында: «Мен «заң және тәртіп» қағидатын нығайтуды жақтаймын, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жазаны қатаңдатуды қолдаймын", - деді. Бұл заң біздің қоғамды демократияландыру бағытындағы тағы бір қадам болып табылады, - деп түйіндеді депутат.