Ұрпақтары атасын ұлықтаудан жалыққан емес
Жетісу топырағынан Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанған мыңдаған сарбаз бар. Олардың көбінің есімі ұмыт қалды, тіпті кейбірі батыр атағын алмады, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.
Жетісулық 8 сарбазға Кеңес Одағы батыры атағы берілмеген
Үйіне келген қара қағаздан қажыған жұрттың запыраны ішіне тығылып, Отан үшін жан қиған батырлардың аруағына құран оқудан басқа амалы қалмады. Ел басына күн туған шақта қолына қаруын алып, саптың алдында тұрған сарбаздардың даңқы ел жадынан ешқашан ұмытылмауы қажет. Себебі бүтін бір дәуірдің алапат майданы қаншама отбасының басына қара бұлт үйірді. Жетім мен жесірге толған құс қанаты талатын мынау байтақ дала әлі де өксігін баса алмай тұрғандай. Одан бері ғасырға жуық уақыт өтсе де ашылмаған ақиқаттар мен қазылмаған қазыналар бар. Бірі атасының ерлігін дәлелдей алмай жүрсе, бірі атасының соғыстан оралғаны туралы куәлігін жасай алмай зар илеп қалды. Өлкетанушы-журналист Қажет Андас сол сұрапыл соғыста ерлік көрсетсе де елдің назарына түспеген батырлардың тағдырын зерттеп жүр. Ол әскери тарихшы Қайрат Қарамандаевтың «Баһадүрлер» атты еңбегінде есімі аталған жергілікті сарбаздардың ұрпақтарына хабарласып, батырдың естелігінен сыр тартуда.
Жетісудан шыққан ұлы ерлердің есімі ұмытылмауы тиіс. Автордың сол еңбегі қолыма тигенде жергілікті жерде ұмыт қалған батырлардың өміртарихына үңілдім. Сол кітапта бірнеше батырдың аты-жөні айтылады. Олардыңқатарында Алакөл ауданынан шыққан Мұхаметқали Ахметжанов, Ахметбек Садықов, Мінайқұл Сағындықов бар, оған қоса аламайданға Ақсу ауданынан аттанған Оразиман Бәкіров пен облыс орталығынан шыққан Әбдібек Бұтбаев пен Байтұрсын Есіркепов тізімде тұр. Сондай-ақ Қаратал ауданына қарасты Әбдіқалық Қабдолов, Өмірбай Шажабаев пен Сарқан топырағынан түлеген Исағали Қашқыновтардың есімі ұлықталмай қалды. Өкінішке қарай, бұлар Кеңес Одағының Батыры атағын ала алмаған жетісулық жауынгерлер қатарында тұр. Ұрпақтары әлі күнге өкінішін жасыра алмайды. Олар көрсеткен ерлік қандай да атаққа лайық еді, - дейді Қ. Андас.
Бабасының батырлығын дәлелдей алмай, әділдікке жете алмай жүргендер қаншама?! Кеңес дәуірінің саяси құйтырқылығынан қазақ жауынгерлерінің есімі екінші қатарға ығыстырылғаны да тарихтан белгілі. Бүгінде сол ақтаңдақ жылдардың ақиқатын қайта зерттеп жүргендер некен-саяқ. Алайда адамзат тарихындағы ең сұрапыл соғыста қазақтың миллиондаған сарбазы жанын шүберекке түйіп, жауға қарсы ерлікпен шайқасты. Олар темір құрсанды, отқа шарпылды, қан кешті. Бірақ аман-есен елге оралған жауынгерлердің көбіне жасаған жанқиярлық ерлігі лайықты дәрежеде бағаланбады. Десе де, әскери тарихшы Қайрат Қарамандаевтың «Баһадүрлер» атты еңбегі сол әділетсіздіктің түйінін тарқатуға сеп. Бұл кітап Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылып, бірақ түрлі себептермен марапатсыз қалған 161 қазақ жауынгерінің тағдырын арқау еткен.
Батыр атағына ұсынылған 161 сарбаздың 44-і майдан даласында мерт болған. Олардың 43-і офицер, 7 майор, 8 капитан, 11 аға лейтенант, 10 лейтенант, 8 кіші лейтенант, қалғаны қатардағы жауынгер. Аталғандардың ішінде 11-і Ресейден, жетеуі Өзбекстаннан, екеуі Тәжікстаннан, біреуі Әзербайжаннан шыққан қазақтар. Ал қалғаны Қазақстанның әр өңірінен аттанған. Оның ішінде қазіргі Жетісу облысының 8 ауданы мен 2 қаласынан соғысқа барып, ерлікпен елге оралған 9 жауынгер бар. Бірі ұрыс даласында көз жұмса, енді бірі аман-есен туған жеріне табан тіреген, – дейді автор өз еңбегінде.
Тобықтан қан кешуге мәжбірлейтін соғыстың өтінде жүріп, туған жерінің азаттығы үшін жанын шүберекке түйген батырлардың барлығы бірдей ел алдында ұлықтала алды ма? Өкінішке қарай, ерлігі ертегіге бергісіз талай боздақтың есімі тарих қойнауына көмескі тартып, уақыт шаңына көміліп қалды. Сұрапыл соғыстың аяқталғанына 80 жыл өтсе де, шындықтың беті толық ашылмай, ақиқаттың жүзіне көлеңке түскен күйі қалды. Осы олқылықтың орнын толтыру жолында әскери тарихшы Қайрат Қараманов орасан зор ізденіс жүргізіп, мұрағат деректерінен 200-ге жуық сарбаздың есімін аршып алды. Оның зерттеулеріне сүйенсек, Жетісу өңірінен шыққан, ерлігі ешкімнен кем болмаса да, «Батыр» атағы бұйырмаған тоғыз тұлға бар екен. Олар жауынгерлік парызын адал өтеп, елге аман-есен оралғанымен, белгісіз бір себептермен марапаттар тізімінен түсіп қалған.
Жалпы, 332 беттен тұратын бұл кітапқа 161 жауынгердің есімі, өмірбаяны, әскерге шақырылған жері, батыр атағына ұсынылғаны жайлы құжаттар, сондай-ақ кейбірінің суреттері енгізілген. Сұрапыл соғыстан аман келгендердің дені сол кезеңнің қыспағынан ерлігін ашық айтуға батылы жетпеді. Оның үстіне қоғам арасында соғыстан кейінгі ұлы тыныштық болды. Бүгінде біз үшін қаны мен жанын аямаған ерлердің атын ардақтап, ерлігін елге таныту – азаматтық борышымыз. Оны әрбір азамат санасында сақтауы қажет.
Тарихты қаза берсеңіз небір ақпараттар шығады. Дегенмен баяғы кеңес өкіметінде болған елдерден шыққан батырлардың саны салыстырмалы түрде өте аз. Себебі идеология солай болды. Десе де шығысдан аттанған батырлардың ішіде қазақтың ұлдары едәуір ерлік көрсеткені байқалады. Себебі Кеңес Одағының батыры атағын посткеңестік елдер ішінде қазақтар көбірек алған. Бұл көп нәрсенің аңғартады. Ал аталмай кеткен батырларды ұрпақтары қалай ұлықтаса жарасар еді. Қазір заман басқа, еркіндік көп. Бұрын мұндай тағылым қолдануға тыйым салынды, - дейді тарихшы Гүлбану Есімбергенова.
Мәселен, жоғарыда аталған азаматтар майдан даласында көрсеткен жанқиярлық ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанымен, түрлі себептермен бұл мәртебелі атақтан қағылған. Олардың кейбіріне «Алтын жұлдыз» орнына «Ленин», «Қызыл ту», І және ІІ дәрежелі «Отан соғысы» ордендері табысталған. Тіпті кейбірі сол атаққа да қол жеткізе алмаған екен.
Ұрпақтары атасын ұлықтаудан жалыққан емес
Тарихқа үңілсек, Екінші дүние жүзілік соғысы кезінде көрсеткен ерлігі үшін 12 777 адам Кеңес Одағы Батыры атағын алған. Олардың арасында қазақ даласынан аттанған сарбаздар да бар. Өкінішке қарай, қазақтарды совет одағының саясаты екінші қатарға ысырып отырды. Алайда орыстың даңқты жазушысы Илья Эренбург 1942 жылы Кеңес Одағының бас газеті саналған – «Правда» басылымына мынандай сөз қалдырады: «Бір фриц маған былай деді: «Бізге қарай от-жалын да тоқтата алмайтын, қайтпас-қайсар солдаттар қарсы шапты. Кейін мен олардың қазақтар екендігін білдім. Даланың аптап ыстығы мен қақаған суығына шыныққан бұл ержүрек халық Шығыста тұрады. Олар үшін ар-намыс бәрінен жоғары». Бұл сол дәуірге берілген нақты тұжырым еді. Оны ешкім жоққа шығара алмайды.
Иә, сол себепті қазақ даласынан алапат майданға аттанған ұлттың ұлы ұлдарын ұлықтаудан шаршамауымыз керек. Артында қалған ұрпақтарынан жеткен есті естелікті жас сарбаздардың санасына сіңіргеннен ұлтымыз ұтылмайды. Осы күні өлкетанушы-журналист Қажет Андас жоғарыда есімі аталған сарбаздардың ұрпақтарын іздестіріп, олардың өмір жолын зерделеп жүр. Мәселенки, ерлігі ескерілмеген сол батырлардың бірі – Оразиман Бабиков.Ол Ақсу ауданына қарасты Қаракөз ауылында тұратын оның ұрпақтары батыр ата-бабаларының тарихынан бейхабар болған.
«Баһадүрлер» кітабында Оразиман Бабиков туралы мынандай деректер келтірілген. Автор жинақта әр сарбаздың ғұмырына ерекше үңіліп қана қоймай, саясат жасаған қысастықты да ашып айтады.
1895 жылы Алматы облысына қарасты Ақсу ауданында дүниеге келген. 1943 жылы 10 мамырда Ақсу аудандық әскери комиссариаты арқылы майданға аттанған. 1-Украин майданының 4-танк армиясы, 6-гвардиялық механикаландырылған бригадасының 2-мотоатқыш батальоны құрамында қатардағы жауынгер болған. Екі рет оқ тиіп жараланған. 1945 жылдың 24 қаңтарында жаудың шоғырланған оғының астында Одер өзенінен өтіп, 10 немісті жойып, гранатамен тағы үшеуін жер жастандырған. Осы ерлігі үшін бүкіл бригаданың өзеннен өтуіне мүмкіндік жасаған, - дейді тарихшы Қайрат Қарамандаев.
Осы ерлігі ескеріліп, Оразиман Бабиков Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанымен, 1-Украин майданының қолбасшысы маршал И.С.Коневтің шешімімен атақ берілмей, жауынгерлік «Қызыл ту» орденімен шектелген. Әрине бұған батыр атанбаған сарбаз өкінбейді. Еліне аман-есен оралғанына шүкір айтып, көп адамның бірі ретінде еңбекке араласып кетеді. Соғыстан кейінгі өмір де қазақ үшін сұрқай болды. Батрлар елге оралғанымен кеуде керіп жүре алмайды. Тірлік тұсаулап ұстағандықтан қандай жұмыс бар соны істеуге тура келді.
Соғыстан кейін қарапайым еңбек жолын ұстанған Оразиман Бабиков ешқашан атақ-даңқ қуып, жасаған ерлігін дәріптеген емес. Ол ел қатарлы еңбек етіп, қарапайым тіршілік кешті. Өмірінің соңына дейін Құран кітабын қолынан тастамай өткен. Балаларына ақылын айтып, қарттық жеткенше соғыста көрген-білгенін баяндап отырған. Бүгінде немерелері мен балалары атасының көрсеткен ерлігін айтудан жалыққан емес.
Әкем қарапайым, сабырлы жан еді. Тек қана адал еңбек етті. Ол соғыста екі рет жараланып, кейін елге оралады. Біз оның Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанын кейін ғана білдік. Ол тұста заман мүлде бөлек болды. Еліміз еркіндікке қол жеткізген жоқ. Батырлардың көрсеткен ерлігін қорғап-қолпаштайтын ешкім болмады. Қара халық қара жұмысқа шегілді, батырлар да соның арасынан табылды. Дегенмен біз үшін әкеміздің есімі мәңгі батыр ретінде ұлықталады. Немерелері де атасының көрсеткен ерлігін айтып отырады, - дейді батырдың ұлы Алтыбай Оразиманұлы.
Батырдың қара шаңырағында оның көзі тірісінде ұстаған заттары, төсбелгілері, ат әбзелдері сақтаулы тұр. Ендігі мақсат – осы жәдігерлерді жинақтап, арнайы мұражай бұрышын ашу. Сонымен қатар, Оразиман Бабиковтың есімін ұлықтау мақсатында туған ауылындағы көшелердің біріне атын беру, тұрған үйіне ескерткіш тақта орнату – бүгінгі ұрпақтың парызы болып отыр. Әттеген-айы сол, алып держава тарихтың бұрмалануына себепкер болып, қанша батырдың ерлігін елеусіз қалдырды. Бірақ бұл ұмытылатын нәрсе емес. Ендігі міндет – сол тарихи әділетсіздікті түзеу. Жеңісті жақындатқан қазақ жауынгерлерінің ерлігі келешек ұрпақтың жадында мәңгі сақталуы тиіс.
Шыны керек, Оразиман Бабиковтың тағдыр талайына қарап, Екінші дүниежүзілік соғысқа деген саяси көзқарастың өзі әртүрлі екенін аңдауға болады. Кеңес заманы келмеске кетті. Қазір еліміз еңсесін тіктеді, ерлігін өзі-ақ айта алады. Бұл тұста біз үшін бір нәрсенің басы нақты ашық. Ол ата-бабамыздың асыл қаны төгілген бұл соғыс қазақ баласы үшін қашан да қастерлі һәм бағалы болып қала бермек. Сол жүрек ауыртар қанды қырғынға уыздай жас болып аттанған жетісулық Мұхаметқали Ахметжанов, Ахметбек Садықов, Мінайқұл Сағындықов, Оразиман Бәкіров, Әбдібек Бұтбаев, Байтұрсын Есіркепов, Әбдіқалық Қабдолов, Өмірбай Шажабаев, Исағали Қашқынов даңқ төрінде мәңгі қалады. Қазақтың қайсар жігіттері сұрапыл соғыстың кескілескен шайқастарында ерлік пен қаһармандықтың ғажайып үлгісін көрсетті. Оған ұрпақ қолындағы етжеңді архивтер делел бола алады.
Жыл өткен сайын батырлардың саны азайып барады. Жетісу жерінде 3 даңқты еріміздің көзі тір еді. Бүгінде соның екеуі қалды. Жақында батыр атамыз дүние салды. Еліміздің өз батырларын еске алу дәстүрін сақтауы бүгінде еліміздің шекарасын қорғап жүргендер мен өскелең ұрпақты патриотизм рухында тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Келер жылы олар бар ма, жоқ па Құдайға аян. Алайда олардың ерлігі елдің санасынан өшпеуі тиіс. Қазір бұл соғыстан саяси астар іздейтіндер көп. Дегенмен қаақ даласынан аттанып, оққа ұшқан, ерлікпен елге оралған аталарымыз қандай да құрметке лайық. Дәуір алмасса да ұмытпауымыз керек. Себебі бұл дәстүр сол міндетті атқарып жүрген бүгінгі сарбаздарға жігер береді. Осыны ұмытпайық, - дейді облыстық ардагерлер алқасының төрағасы Ермек Келімсейіт.
Сөз соңында айта кетейік, жоғарыда 12 мыңнан астам адамға Кеңес Одағының батыры атағы берілгенін айттық. Соның ішінде бар болғаны 104 қана қазақ бар. Алайда осы байтақ даладан миллионнан астам сарбаз соғысқа аттанды. Осыдан-ақ тарихи әділдікті талап етпей көріңіз. Сол майданда соғысқан көрші мемлекеттердің сарбаздарына қарағанда біздің аталарымыз батыр атағын көбірек алған. Мысалы, екі есе көп өзбек халқынан бұл атақты 67 адам алған екен. Ал бауырлас түрікмен, тәжік және қырғыз халқынан шыққан барлық батырлардың санын қоса есептегенде Ұлы дала ерлерінің маңайына жуықтамады.