Тұрмыстық зорлық‑зомбылықпен күрес: заң, қоғам, мәдениет

Тұрмыстық зорлық‑зомбылық – жеке үйдің төрт қабырғасында басталатын, бірақ бүкіл қоғамға әсер ететін әлеуметтік індет. Ол физикалық қана емес, психологиялық, экономикалық және сексуалдық сипатта да кездеседі. Отбасындағы осындай зорлық‑зомбылықты көрмеу, елемеу немесе «бұл біздің ішкі мәселе» деп қабылдау қауіпті. Себебі зорлық‑зомбылық құрбандары – көбіне әйелдер, балалар және осал топтар. Бұл жағдай адам құқықтарына нұқсан келтіреді, қоғамның қауіпсіздігін төмендетеді. BAQ.KZ тілшісі осы мәселені зерделеп көрген еді.

Қазақстан осы түйткілді мәселені ендігі жерде тек әлеуметтік проблема ретінде емес, қоғамдық қауіпсіздіктің басты мәселелерінің біріне айналдырды. Тұрмыстық зорлық‑зомбылық тек жеке отбасы ішіндегі оқиға емес, оның әсері қоғамға таралады, қоғамдық моральға, балалардың психологиясына және әйелдердің қауіпсіздігіне кері әсерін тигізеді. Осыған байланысты 2024 жылғы 15 сәуірде Президент Қасым Жомарт Тоқаев тұрмыстық зорлық‑зомбылыққа қарсы жаңа заңға қол қойды. Бұл заңның мақсаты – әйелдер мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, зорлық әрекеттерінің алдын алу және құқықтық механизмдерді күшейту. Заң әйелдер мен балаларды қорғауды күшейтуге бағытталған маңызды шаралардың бірі ретінде бағаланды, сонымен қатар құқық қорғау органдарының іс-әрекетін нақтылау, полиция мен әлеуметтік қызметтердің жауапкершілігін арттыру, зардап шегушілерге көмек көрсету механизмдерін жетілдіру сияқты практикалық қадамдарды да қамтиды. Эксперттердің айтуынша, бұл заң қоғамдағы зорлық‑зомбылыққа төзбеушілік мәдениетін қалыптастыруға және жеке қауіпсіздік деңгейін арттыруға нақты ықпал етеді.

Заң: қадам әрі жаңа мүмкіндіктер

Бұрын Қазақстанда тұрмыстық зорлық‑зомбылықтың кейбір түрлері, мысалы, ұрып‑соғу немесе жеңіл дене зақымдарын келтіру, тек әкімшілік құқық бұзушылық ретінде қарастырылатын. Ол кезде қылмыстық жауапкершілік болмады, кейбір жағдайларда тек кішігірім айыппұл немесе ескерту қолданылатын. Мұндай құқықтық режим зорлықты тоқтату немесе алдын алу үшін жеткіліксіз болды, себебі ол құрбандарды қорғаныссыз қалдырып, қылмыскерге жеңіл жазадан құтылу мүмкіндігін беретін.

Жаңа заң тұрмыстық зорлық‑зомбылықты күшті заңдық механизмдермен қамтамасыз етуге бағытталған, яғни қазір бұл әрекеттер қылмыс санатына енеді, ауырлығы мен сипатына қарай жазалар айқын белгіленген.

Енді:

• әйелдер мен балаларға қатысты барлық зорлық әрекеттер қылмыс ретінде есептеледі;
• полиция тек қана зардап шегушінің арызымен емес, өздері анықтаған деректер бойынша да зерттеу жүргізуге міндетті;
• бұрынғыдай «келісімге» келу немесе түсінісу мүмкіндігі жоқ;
• ауыр қылмыстар үшін айыппұл, қоғамдық жұмыс немесе қамау сияқты жазалар қарастырылған;
• балаларға қатысты зорлық пен сексуалдық қылмыстар үшін жазалар қаталдандырылды (соның ішінде өмір бойы бас бостандығынан айыру сияқты ауыр жаза түрлері).

Осы жаңа құқықтық базаның қабылдануы қоғамда зорлық‑зомбылықты «ішкі отбасы дауы» ретінде ғана қарамай, қоғамдық қауіпсіздік және адам құқықтарын қорғау мәселесі ретінде қарастыруды күшейтті.

Статистика нені көрсетеді?

Заң күшіне енгеннен бері қоғамдағы өзгерістер байқалуда. Мысалы, 2024 жылдың 16 маусымынан бастап заң қабылданғаннан кейін ауыр және аса ауыр қылмыс саны азайып, оның ішінде тұрмыстық қылмыстар 28 %-ға дейін төмендеген. 2025 жылдың алғашқы бес айында өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда тұрмыстық зорлық‑зомбылық туралы хабарламалар 20 %-ға азайған. Бұл көрсеткіштер билік органдарының профилактика, бақылау және тергеу жұмыстарын күшейтудің нақты нәтижесі болуы мүмкін.

Сонымен қатар, полицияға 2024-2025 жылдары 100 мыңнан астам тұрмыстық зорлық‑зомбылық туралы шағым түскені тіркелді. Бұл көрсеткіш заңға дейінгі кезеңмен салыстырғанда зорлық‑зомбылыққа қатысты хабарламалардың қаншалықты жиі болғанын көрсетеді. Қоғамда әлі де кейбір адамдар тұрмыстық зорлық‑зомбылықты заңдастыруға бейім, бірақ соңғы зерттеулерде тұрмыстық зорлық‑зомбылықты ақтауға негативті көзқарастардың айтарлықтай төмендегені байқалды. Бұл өзгеріс қоғамдағы сананың баяу болса да өзгеріп жатқанын, заң мен қоғамдық пікір арасындағы байланыстың нығаюын көрсетеді.

Қоғамдық көзқарас пен мәдени өзгерістер

Заң – үлкен қадам, бірақ қоғамның түсінуі мен қолдауы болмаса, бұл өзгеріс толық жүзеге аспайды. Қазақстанның зерттеулеріне қарағанда, көпшілігі тұрмыстық зорлық‑зомбылықты әлеуметтік проблема ретінде таниды, бірақ кейбір азаматтар әлі де күнделікті өмірдің бөлігі ретінде қабылдайды. Бұл тұрмыстық зорлық‑зомбылықтың санада қалыптасқан нормалар мен стереотиптерге негізделетінін көрсетеді. Отбасындағы зорлықтан зардап шеккендердің барлық саны мақаладағы ресми статистикада көрінбейді. Көп әйел мен балалар зорлықты ешкімге айтпай жасырып жүреді. Бұл әлеуметтік стигма, қаржылық тәуелділік, қорқыныш сияқты факторларына байланысты. Халықаралық сараптамалар бойынша, көрсетілген сан – нақты жағдайдың тек бір бөлігі ғана.

Проблемалар мен кедергілер

Заңның қабылдануы – тек бастама. Оны толық ықпалдастыру үшін әлі де бірнеше маңызды қадам қажет:

• дайындық және құқықтық қолдау жүйелерін кеңейту (құқықтық кеңестер, психологиялық қолдау, дағдарыс орталықтары);
• қоғамды ақпараттандыру кампанийлары мен білім беру бағдарламаларын жүргізу;
• полиция, сот және медицина қызметкерлеріне арнайы дайындық беру;
• экономикалық тәуелсіздік пен тұрғын үй мәселелерін шешуге бағытталған әлеуметтік саясаттар.

Кейбір құқық қорғаушылар заң әзірге тұрмыстық зорлық‑зомбылықты жеке қылмыс ретінде қарастырмайтынын айтады және талқылауды жалғастыру қажет екенін атап көрсетеді.

Алдағы бағыттар мен мақсаттар

Қазақстан тұрмыстық зорлық‑зомбылықпен күресті кешенді түрде жүзеге асыруды көздейді. Бұл тек заңдық реттеу шараларымен шектелмейді; маңыздысы — қоғамдағы әлеуметтік орта мен мәдени құндылықтарды өзгерту. Яғни, халық арасында зорлық‑зомбылыққа төзбеушілік мәдениетін қалыптастыру, әйелдер мен балалардың құқықтары мен қауіпсіздігіне қатысты сананы өзгерту басты назарда болуы керек. Осы бағытта мемлекет заңнамалық реформаларды жүзеге асырып қана қоймай, ақпараттық кампаниялар, білім беру бағдарламалары, әлеуметтік қолдау және психологиялық көмек жүйелерін дамыту арқылы да зорлық‑зомбылықтың алдын алу жолдарын күшейтуді жоспарлап отыр. Кешенді тәсілдің мақсаты – тек қылмысты жазалау емес, отбасыларда, мектептерде және қоғамда қауіпсіз және тең жағдайларды қалыптастыру, құрбандарға қорғаныс пен қолдау көрсету, ал қылмыскерлерге нақты заңдық жауапкершілік қамтамасыз ету.

Жалпы алғанда, заң қабылдануымен қоғамда зорлыққа төзбеушілік пен жауапкершілікті күшейтуге бағытталған институционалдық база қалыптасуда. Бұл тек құқық қорғау органдары мен сот жүйесінің ғана міндеті емес, қоғамның барлық мүшелерінің қатысуын талап етеді. Қоғамдық пікірдің өзгеруі зорлық‑зомбылыққа деген қатынасты түбегейлі өзгерту арқылы басталады: әрбір адам өз мінез-құлқында зорлықты айыптау, құрбандарға қолдау көрсету және осы құндылықтарды отбасы мен әлеуметтік ортада насихаттау арқылы үлес қосуы тиіс. Әрбір жеке азаматтың белсенділігі мен жауапкершілігі қоғамдағы мәдениетті, құқықтық және моральдық стандарттарды нығайтуға септігін тигізеді. Осылайша, тұрмыстық зорлық‑зомбылыққа қарсы күрес тек заңды сақтау емес, әлеуметтік сананы өзгерту және бір-біріне қолдау көрсету мәдениетін қалыптастыру болып табылады.

Тұрмыстық зорлық‑зомбылыққа қарсы күрес – тек заң мен тәртіптің ісі ғана емес, қоғамның барлық мүшелерінің белсенділігі мен адамгершілік жауапкершілігі арқылы жүзеге асатын күрделі процесс. Әрбір азамат өз өмірінде зорлықты айыптау, құрбандарға қолдау көрсету, қорғаныс шараларын білу арқылы қоғамдағы теңдік пен қауіпсіздікті нығайтуға үлес қосады. Қазақ қоғамында да осы мәселенің маңыздылығын дұрыс түсіну – қоғамдағы әділеттілік пен қауіпсіздіктің басты кепілі, әрбір отбасының, әрбір жеке адамның әл-ауқаты мен тыныштығын сақтау жолындағы маңызды қадам. Осылайша, тұрмыстық зорлық‑зомбылыққа қарсы күрес – тек заңдық нормаларды сақтау емес, қоғамдық сана мен мәдениетті өзгерту, адамгершілік құндылықтарды күшейту ісі болып табылады.