Цифрлық теңге: Қазақстанның қаржы жүйесін жаңа деңгейге шығаратын құрал
Қазақстанда цифрлық экономиканы дамытуға ерекше басымдық беріліп отыр. 2024 жылғы ақпанда өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев цифрлық экономикалық трансформацияны жеделдету қажеттігін атап өтіп, нақты тапсырмалар жүктеді. Осыған орай Премьер-министр Олжас Бектенов Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау барысын талқылауға арналған кеңес өткізді. Бұл жиында басты назар аударылған бастамалардың бірі — цифрлық теңге болды. Осы ретте Алматыдағы BAQ.KZ тілшісі Цифрлық теңгенің маңызы мен қолдану аясы жайлы тоқталып өтпек.
Цифрлық теңге дегеніміз не?
Цифрлық теңге — бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен Ұлттық төлем корпорациясы әзірлеген орталық банктің цифрлық валютасы (Central Bank Digital Currency, CBDC). Ол — ұлттық валютаның үшінші нысаны ретінде қарастырылады: қолма-қол ақша мен қолма-қол ақшасыз төлем жүйелерінің арасындағы көпір. Ең басты ерекшелігі — цифрлық теңгемен төлем жасау үшін интернеттің болуы міндетті емес.
Басқа электрондық валюталар сияқты, цифрлық теңге де арнайы токендер арқылы жүзеге асады. Токен — әріптер мен сандардан тұратын бірегей таңба. Олар түрлі номиналдарға бөлініп, қаражатты нақты бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл валютаның нақты көрінісі болмаса да, цифрлық логотипі бар. Оны Ұлттық банк қызметкерлері әзірлеген. Ақ және жасыл түсті бұл логотипте теңгені білдіретін ₸ таңбасы бейнеленген.
Бағдарламаланатын валюта мүмкіндіктері
Цифрлық теңгенің ең маңызды артықшылықтарының бірі — оның бағдарламалануы. Бұл дегеніміз, белгілі бір мақсатқа жұмсалатын ақшаны шектеуге немесе нақты бағыттарға бөлуге болады. Мысалы, ата-ана өз баласына арналған қаражатты тек мектеп асханасында жұмсауға рұқсат бере алады. Мұндай функциялар болашақта мемлекеттік қолдау шараларын мақсатты әрі тиімді жүзеге асыруға сеп болады.
Дегенмен, кеңейтілген функционалды толық іске асыру үшін арнайы инфрақұрылым мен қызмет жіктегішін әзірлеу қажет. Бұл — Ұлттық банк пен мүдделі мемлекеттік органдар алдында тұрған орта мерзімді міндеттердің бірі.
Цифрлық теңге Қазақстанда қалай қолданылып жатыр?
Цифрлық теңге қазіргі уақытта бірқатар пилоттық жобаларда қолданыс табуда. Ең алдымен, бұл — бюджет қаражатының қозғалысын бақылау. Мемлекеттік сатып алулардың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында цифрлық теңге қолданылып жатыр. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Асхат Жұмағалидың айтуынша, бүгінде шамамен 250 млрд теңге көлемінде цифрлық валюта шығарылған. Әрбір цифрлық токеннің өзіндік бірегей нөмірі бар, бұл қаражат қозғалысын бастапқы бөлуден соңғы игеруге дейін қадағалауға мүмкіндік береді.
Агроөнеркәсіп кешенінде де тәжірибе сәтті жүргізілді. Ақмола облысындағы «Ауыл Аманаты» бағдарламасы аясында мал шаруашылығына бөлінген қаржы цифрлық теңге арқылы игерілді. Бұл тәсіл жалған мәмілелерді болдырмай, қаражаттың толық ашықтығын қамтамасыз етті.
Жыл ішінде не жоспарланып отыр?
2025 жылға дейін цифрлық теңгенің қолдану аясы кеңейтіледі. Атап айтқанда:
• Құрылыс саласында: цифрлық теңге Қарағанды, Павлодар және Атырау облыстарындағы жол құрылысы жобаларында қолданылып, мердігерлердің толық тізбегі Open Book қағидаты бойынша бақыланады.
• Кәсіпкерлердің қатысуы ерікті негізде жүзеге асады. Бұл бизнестің ашықтыққа ұмтылысын айқын көрсетеді.
• Цифрлық ҚҚС (қосылған құн салығы) әкімшілендіру бойынша пилоттық жоба іске қосылды. Бұл салық қайтару процесін жеделдетіп, фискалды бақылаудың тиімділігін арттырады.
Олжас Бектеновтің айтуынша, «цифрлық теңге арқылы ақшаны белгілеу және бояу мүмкіндігі бюджет қаражатын бақылаудың басты құралына айналуы мүмкін». Осыған орай цифрлық валютаны қолдану аясы әрі қарай кеңейтілуі тиіс.
Халықаралық тәжірибе қандай?
Қазақстан цифрлық теңгені енгізу арқылы әлемдегі жаңа цифрлық қаржы жүйесіне бет алған елдердің қатарында тұр. Қазірдің өзінде бірқатар мемлекеттер өз цифрлық валюталарын ресми түрде айналымға енгізіп үлгерген немесе пилоттық режимде қолданып жатыр.
Цифрлық валютаны ресми енгізген мемлекеттер:
1. Қытай — цифрлық юань (e-CNY), 2020 жылдан бастап бірнеше қалада кең қолданылып келеді.
2. Нигерия — eNaira. Африкада CBDC енгізген алғашқы ел.
3. Багам аралдары — Sand Dollar. Әлемдегі алғашқы цифрлық валюталардың бірі.
4. Ямайка — JAM-DEX цифрлық валютасы енгізілді.
5. Белиз, Антигуа және Барбуда, Сент-Люсия — DCash цифрлық валютасын пайдаланады.
Пилоттық кезеңдегі мемлекеттер:
• Қазақстан — цифрлық теңге 2023 жылдан бастап сынақ режимінде іске қосылды.
• Ресей — цифрлық рубль пилоттық режимде сыналуда.
• Үндістан, Оңтүстік Корея, Бразилия, Түркия, Оңтүстік Африка — өз CBDC жобаларын іске асырып жатыр.
Зерттеу кезеңіндегі елдер:
• АҚШ — цифрлық доллар тұжырымдамасы зерттелуде.
• Еуропалық Одақ — цифрлық еуро 2026 жылға қарай енгізілуі мүмкін.
• Ұлыбритания — цифрлық фунт жобасын зерттеу үстінде.
Цифрлық теңге — Қазақстанның цифрлық экономикаға көшу жолындағы маңызды қадамы. Ол тек қана төлем құралы ретінде емес, сондай-ақ мемлекеттік қаржыны тиімді басқару, бизнес ашықтығын арттыру, азаматтарға бағытталған әлеуметтік қолдауды дәл жеткізу сияқты кең ауқымды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Егер цифрлық теңге тиімді енгізіліп, барлық қажетті инфрақұрылым құрылса, бұл ұлттық қаржы жүйесін жаңа сапалық деңгейге көтереді. Ең бастысы — сенімділік пен ашықтық қағидатына негізделген қаржы жүйесін қалыптастыру.