Транзиттік хабқа айналу үшін не істеу керек?

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев көлік-логистикалық әлеуетті дамытуды Үкімет жұмысының негізгі басымдықтарының бірі деп атады. 2030 жылға қарай Қазақстан аумағы арқылы өтетін транзит көлемі 35 млн тоннаға дейін ұлғаяды. Мұндай көрсеткіштер еліміздің көлік-логистикалық әлеуетін дамыту тұжырымдамасында қарастырылған, деп хабарлайды BAQ.KZ.

Бүгінде елімізде автомобиль, теміржол, әуе және теңіз салаларын қамтитын бірқатар ірі көлік жобаларын іске асыру басталды. Өткен жылы ел аумағы арқылы жүк тасымалының жалпы көлемі 895 миллион тоннаны құрады, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 4%-ға артық. Салаға салынған инвестиция көлемі 1,6 есе 1,8 трлн теңгеге дейін өсті. Транзит үлесі де 21%-ға ұлғайды. Жол саласында да үлкен жетістіктер бар. Ағымдағы жылы 10 мың шақырымнан астам автомобиль жолдары жөнделді. Темір жол көлігі саласында бірден бірнеше мегажобаларды іске асыру басталды. Мәселен, Алматы станса мен Дарбаза – Мақтаарал желісін айналып өтетін айналма темір жол желісінің құрылысы, Бақты – Аягөз темір жол желісінің құрылысы қолға алынды. Жалпы алдағы 3 жылда республикада 1,3 мың шақырымнан астам жаңа темір жол салынады. Жөндеу-құрылыс жұмыстарымен республикалық және жергілікті маңызы бар 10,7 мың шақырым автожолдар қамтылды. 2024-2030 жж дейін жалпы ұзындығы 9 мың шақырымнан асатын бірқатар басым автожол жобаларын іске асыру жоспарланып отыр. 6 ұзақ құрылыс жобалары бойынша жұмыстар қарқынды жүргізілді.

Қазақстанның теңіз инфрақұрылымын дамыту бойынша бірқатар маңызды жобаларды пысықталуда. Ақтау портында контейнерлік хаб құру, айлақтарды қайта жаңарту, сондай-ақ қайта тиеу техникасы мен жабдықтарын жаңарту жоспарлануда. Құрық портында БАӘ Abu Dhabi ports компаниясымен бірлесіп астық терминалы іске қосылды. Барлық жобаларды іске асыру ҚР теңіз порттарының өткізу қабілетін 10 млн тоннаға арттыруға мүмкіндік береді. Отандық авиакомпаниялардың әуе кемелерінің паркі 89 – дан 98 бірлікке дейін, отыратын орындардың сыйымдылығы – 12-ден 15 мыңға дейін өсті. Жеке инвестициялар есебінен 3 жаңа жолаушылар терминалының құрылысы жүргізілуде. 13 елге 23 бағыт бойынша рейстер ашылып, жаңартылды.

Президент Қазақстанды Еуразияның негізгі транзит хабына айналдыру мақсатында қабылданып жатқан осы кешенді шараларды оң бағалады. Дегенмен, саладағы ағымды жағдайды талдайтын болсақ, келесі қорытынды жасауға болады. Айтарлықтай транзиттік әлеуетке қарамастан, Қазақстан оның толық іске асырылуына кедергі келтіретін бірқатар проблемаларға тап болады:

-транзиттің жоғары құны, бұл елдің транзиттік дәліз ретіндегі бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді;

-инфрақұрылым жеткіліксіз; маршруттарды шектеулі әртараптандыру – Қазақстанның транзиттік маршруттары негізінен Ресей мен Қытайға бағдарланған, бұл елді геосаяси тәуекелдерге осал етеді;

-көрші елдермен интеграцияның жеткіліксіздігі, бұл жүктердің үздіксіз қозғалысына кедергі келтіреді;

-порттарға шектеулі қолжетімділік, бұл оның транзиттік орталық ретіндегі мүмкіндіктерін шектейді;

-бюрократия – бюрократиялық процедуралар транзиттік операцияларды баяулатып, қиындата алады;

-геосаяси тәуекелдер;

-ілгерілеудің жеткіліксіздігі – Қазақстан өзінің транзиттік әлеуетін халықаралық деңгейде жеткілікті түрде ілгерілетпейді, бұл шетелдік инвестициялар мен жүктердің шектеулі тартылуына әкеледі;

-цифрлық технологияларды жеткіліксіз пайдалану;

-кадрларды даярлаудың жеткіліксіздігі – Қазақстанда транзитті басқару және логистика саласында білікті кадрлардың жетіспеушілігі байқалады.

Үкіметтің кеңейтілген отырысында Президент: «Қазақстанды Еуразияның толыққанды көлік-логистикалық және транзиттік хабына айналдыру – алдымызда тұрған стратегиялық міндет. Осы міндетті іске асыру үшін Көлік министрлігі құрылды. Министрлік осы саладағы өзекті мәселелер бойынша шұғыл және тиімді шешімдер қабылдауы керек. Нақты нәтиже күтемін» деді.

Қазақстан көлік-логистикалық және транзиттік хабқа айналу үшін не істеу керек?

Бұл сұраққа жауап беру үшін саладағы жағдайды талдаумен қатар, халықаралық логистикалық хабтарды құрудың шетелдік тәжірибесіне назар аударған жөн. Атап айтқанда, Еуропадағы ең үлкен Роттердам теңіз порты, Еуропадағы екінші үлкен порт– Антверпен, Еуропадағы үшінші ірі порт – Гамбургт, Дуйсбург ішкі порты, Лондон ірі әуежай және теңіз порты. Азияда Шанхайдағы әлемдегі ең үлкен контейнер порты, Сингапурдегі әлемдегі екінші үлкен контейнер порты, Дубайда ірі әуежай және теңіз порты, Токиода ірі әуежай және теңіз порты, Гонконгта ірі әуежай және теңіз порты, Солтүстік Америкадағы Лос-Анджелесте, Солтүстік Америкадағы ең үлкен контейнер порты, Нью-Йоркте ірі әуежай және теңіз порты, Панамада маңызды теңіз порты.

Бенчмаркинг әдісі бойынша бізде олардың табыстылығының негізгі факторларын қолдануға болады, олар:

• стратегиялық орналасуы: негізгі сауда жолдары мен ірі нарықтарға жақындығы;
• дамыған инфрақұрылым: заманауи порттардың, әуежайлардың, теміржолдардың және автомобиль жолдарының болуы;
• тиімді кедендік және логистикалық жүйе: жүктерді жылдам және тиімді рәсімдеу және логистикалық қызметтерді ұсыну;
• білікті жұмыс күшінің болуы: жүктерді өңдеу және басқару үшін білікті жұмысшылардың жеткілікті саны;
• Үкіметтің қолдауы: логистикалық хабтарды дамыту және қолдау үшін үкіметтің қаржылық және саяси қолдауы.

Осы ретте «Қазақстан көлік-логистикалық және транзиттік хабқа айналу үшін не істеу керек?» деген сұраққа жауап келесі кең ауқымды шаралар кешенін қамтиды.

1. Инфрақұрылым саласында теміржол, автомобиль жолдары, теңіз порттары мен әуежайларды қоса алғанда, көлік инфрақұрылымын жаңарту және кеңейту, жаңа логистикалық орталықтар мен қоймалар салу, жүк ағындарын оңтайландыру үшін шекаралық инфрақұрылымды жақсарту.
2. Саясат және реттеу саласында көлік секторына инвестициялар тарту үшін қолайлы құқықтық және нормативтік база құру, кедендік рәсімдерді жеңілдету және жүктерді өңдеу мерзімдерін қысқарту, инвесторлар мен логистика операторларына жеңілдіктер мен ынталандырулар беру.
3. Келісімдер және ынтымақтастық саласында жүктерді кедергісіз жылжыту үшін көрші елдермен өңірлік ынтымақтастықты нығайту, негізгі сауда серіктестерімен еркін сауда және транзит туралы келісімдер жасасу, халықаралық логистикалық компаниялармен бірлескен кәсіпорындар мен серіктестіктер құру.
4. Технология және инновация саласында электрондық сауда, жүктерді қадағалау және процестерді автоматтандыру сияқты заманауи технологияларды енгізу, логистикалық операцияларды жеңілдету үшін цифрлық платформаларды әзірлеу және пайдалану. Көлік секторының тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін зерттеулер мен әзірлемелерге инвестициялар тарту.
5. Кадрлар және білім саласында логистика және жеткізу тізбегін басқару саласында білікті мамандарды даярлау, сала қызметкерлерінің дағдыларын арттыру үшін оқу орталықтары мен біліктілікті арттыру бағдарламаларын құру.
6. Маркетинг және жылжыту саласында Қазақстанды халықаралық нарықтарда тартымды көліктік-логистикалық хаб ретінде ілгерілету, инвестицияларды тарту және іскерлік байланыстар орнату үшін конференциялар, көрмелер мен сауда миссияларын ұйымдастыру.

Сонымен қатар, қолайлы іскерлік орта құру үшін саяси тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету, көлік және логистикалық қызметтерге сұранысты ынталандыратын туризмді және басқа салаларды дамытуға инвестициялар тарту, көлік секторындағы бизнесті жеңілдету үшін бизнес климатын жақсарту және бюрократияны азайту қажет.

Мемлекет басшысы атап өткендей, Қазақстанды толыққанды көлік-логистикалық орталық және Еуразияның транзиттік хабына айналдыру бағытындағы негізгі жобалардың бірі – Транскаспий халықаралық көлік дәлізі (ТХКД) немесе «Орта дәліз». Бүгінгі таңда сарапшылар да бұл бағытты қолдайды. Себебі географиялық орналасуы жағынан қолайлы. Сондай-ақ, кейбір басқа маршруттармен салыстырғанда, қосымша жүктеу мүмкіндігі мен жеткізу уақытының артықшылықтары бар. ТХКД дамуының басты артықшылығы – Азия мен Еуропа арасындағы жүктерді жеткізу мерзімдерін қысқарту, көлік бағыттарын әртараптандыру және дәстүрлі жолдарға тәуелділікті азайту, дәлізге қатысушы елдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, жаңа жұмыс орындарын құру және дәліз бойындағы өңірлердің экономикасын дамыту, өңірлік ынтымақтастық пен интеграцияны нығайту.

Соңғы жылдары ТХКД белсенді дамып келеді, соның арқасында ол Азия мен Еуропа арасындағы маңызды сауда маршрутына айналды. Дәліздің негізгі тораптары Қазақстандағы Ақтау және Құрық порттары, Әзірбайжандағы Баку және Валят порттары, сондай-ақ Грузиядағы Поти және Батуми порттары болып табылады. 2023 жылы ТХКД бойынша 2 750 000 тонна жүк тасымалданды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 64%-ға артық. Маршруттың әлеуетін дамыту үшін Поти портында терминал құрылысы басталды, 2 мұнай танкері сатып алынды, Құрық портында Abu Dhabi порттарымен бірлесіп астық терминалы іске қосылды, таза сутегі мен аммиакты Еуропаға тасымалдау жөнінде келісімге қол қойылды.

Айта кетерлік, маршрутты дамыту әлеуетін толыққанды іске асыруға кедергілер бар. Өткізу қабілеттілігі салыстырмалы түрде төмен, әсіресе Достық-Мойынты, Алматы стансасы учаскелерінде, сондай-ақ инфрақұрылымдық шектеулер, ұзақ мерзімді кедендік рәсімдер, өткізу қабілеттілігінің төмен деңгейі, сондай-ақ әртүрлі кезеңдердегі физикалық және физикалық емес кедергілермен байланысты бірқатар мәселелер.

Біздің ойымызша, ТХКД-ны дамытудың негізгі бағыттары келесідей болуы тиіс:

• өткізу қабілетін ұлғайту, порт инфрақұрылымын кеңейту, теміржол желілерін жаңғырту және Каспий теңізі арқылы пароммен тасымалдау жиілігін арттыру;
• интермодальды тасымалдауды дамыту: бірыңғай көліктік-логистикалық орталықтар құру және әртүрлі көлік түрлері арасында жүктерді ауыстырып тиеу рәсімдерін жеңілдету;
• кедендік және шекаралық рәсімдерді жақсарту: декларациялаудың электрондық жүйелерін енгізу және жүктер мен көлік құралдары үшін шекарадан өтуді жеңілдету;
• цифрландыру: жүктерді бақылау, құжаттаманы басқару және логистикалық процестерді оңтайландыру үшін цифрлық платформаларды енгізу;
• инвестицияларды тарту: дәліз бойында инфрақұрылым мен логистикалық қызметтерді дамытуға жеке инвестициялар үшін тартымды жағдайлар жасау.
  • Жоспарлау және басқару процестерін оңтайландыру үшін жасанды интеллект (ЖИ) енгізу.

Жуырда Президент Көлік-логистика және Инновация орталықтарын ашу маңызды екенін атап өтті.

Бұл – «Бір белдеу, бір жол» жаһандық бастамасы бойынша іске қосылған жоба. Қазақстан Төраға Си Цзиньпин 2013 жылы біздің елімізде жариялаған ірі жобаны толығымен қолдайды. Осы бастаманың арқасында орталықтың құрылысы қысқа мерзімде аяқталды. Мұның барлығы – екі ел арасындағы табысты серіктестік нәтижесі. Осы орталықтың сапалы салынуына Қазақстанның және Қытайдың көптеген мамандары атсалысты. Мен бүгін баршаңызға ризашылығымды білдіремін, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Бұл жоба Транскаспий халықаралық көлік дәлізін дамытуға жаңа серпін беріп, сондай-ақ Еуразиядағы сауда-экономика ынтымақтастығын нығайта түсетіндігі сөзсіз. Себебі Көлік-логистика және Инновация орталығының интеграциясы логистикалық қызметтер мен инновациялық әзірлемелерді біріктіретін экожүйені құруға, логистикалық компаниялар мен ғылыми мекемелер арасындағы ынтымақтастықты ынталандыруға, логистикалық операциялардың тиімділігін арттыру үшін инновациялық шешімдерді әзірлеу және енгізуді қамтамасыз етеді. Нәтижесінде логистикалық тиімділікті арттыру, экономикалық өсуді ынталандыру, өңірлік ынтымақтастықты жақсарту, өңірлік логистикалық хабтар құру және сауда байланыстарын нығайту, инновацияларды дамыту мен көлік инфрақұрылымын жақсартуды қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, Президент отандық теміржол саласының «цифрлық жарысқа» уақыт оздырмай қосылу қажеттілігін атап өтті.

..Цифрландыруды жеделдету есебінен таяу арада тасымал тиімділігін арттыру және шығындарды қысқарту міндеті тұр. Бұл тек көлік-логистика саласының ғана емес, жалпы экономиканың дамуына тың серпін береді, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Қазақстан келесі бағыттарға баса назар аудара отырып, теміржол саласын цифрландыруды жалғастыруды жоспарлап отыр:

• Пилотсыз пойыздар мен автоматтандырылған басқару жүйелерін дамыту.
• Теміржол саласының барлық қатысушылары үшін бірыңғай цифрлық платформа құру.
• Жіксіз логистикалық тізбектерді құру үшін басқа көлік түрлерімен интеграция.

Қазақстанда теміржол саласын цифрландыру саланың тиімділігін, қауіпсіздігін және бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін үлкен әлеуетке ие. Үкімет пен теміржол компаниялары цифрлық технологияларға инвестиция салуды және секторды одан әрі дамыту үшін жаңа шешімдер әзірлеуді жалғастыруда.

Цифрландырудың артықшылығы – тасымалдаудың тиімділігі мен қауіпсіздігін арттыру, операциялық шығындарды азайту және өнімділікті арттыру, клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсарту, ашықтық пен есеп беруді арттыру, саланы дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер жасау.

Мысалы, цифрландырудың арқасында «Қорғас-Шығыс қақпасы» ЕЭА-да айтарлықтай жақсартулар байқалады. Енді көлік аймақтың бақылау-өткізу пункттері арқылы алдыңғы 10 минуттың орнына небәрі 30 секундта өтеді. Тіркеу шығындары 2000-нан 200 еуроға дейін қысқарды. Ал локомотивтерді цифрландырудың нәтижесінде отын шығынын 5%-дан астамға, ал қоршаған ортаға шығарындыларды 17%-ға төмендетуге қол жеткізілді. Мамандардың пайымдауынша, технологияларды енгізу жүк тасымалының тиімділігін арттырады. Осы бағыттағы белсенді жұмыстың соңғы 5 жылында шығындар төмендеп, рентабельділіктің жыл сайынғы өсуі шамамен 5-7% құрайды.

Эльмира Баймұханбетова
экономика ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
«Бизнес-технологиялар» кафедрасының доценті