Тіл маманы әліпби реформасындағы бірнеше өзгерісті айтты
Нұр-Сұлтан, BAQ.KZ тілшісі. Бұл туралы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының қызметкері Жанар Жұмабаева мәлімдеді.
Оның сөзінше, қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру мәселесі тәуелсіздік алған жылдардың басында қозғалған іс. Бұл мәселе қазіргі таңда да өзекті болып отыр.
Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру мәселесі тәуелсіздік алған жылдардан бері көтерілгені белгілі. Мұны ең алғаш академик Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар мәселе етіп көтеріп, осымен байланысты 1993 жылдың 24 қазанындағы «Ана тілі» газетінде «Латын әліпбиінің болашағы зор» атты мақала жариялаған болатын, - деді ол.
Сонымен қатар Жанар Жұмабаева қазақ тіліне жасалатын реформаның ұтымды тұстарын атап өтті.
Әліпби реформасы ең алдымен қазақ тілінің болшағы мен өміршеңдігі үшін аса қажет. Сондай-ақ интернеттік, техникалық салаларды кедергісіз пайдалануға жол ашады, озық технологиялардағы әрі ғылым мен білімдегі жаңартпаларды таныстыруда графикалық жағынан қабылдауға мүмкіндік тудырады, орыс сөздерімен бірге келген кейбір әріптерді ажыратып алуға жол ашады. Жалпы латын жазуына көшу арқылы кезінде түпнұсқа принциппен жазу үшін орыс графикасынан алынған кейбір әріптерден арылуға, кірме сөздерді қазақ тілінің үндесім заңдылығына сәйкес игеруге мүмкіндік жасайды. Олай болса, әліпби реформасы біздің ұлттық санамызды жаңғыртып, тіліміздің таза қалпын сақтайды, - деді фонетика бөлімінің аға ғылыми қызметкері.
Ол қазақ жазуы бұған дейін де бірнеше рет әліпби ауыстырғанын және жаңа әліпбиде 42 әріп қысқарып, жаңа емле ережелер пайда болатынын айтты.
1929 жылы араб графикасынан латынға, 1940 жылы латыннан кириллицаға көшті, ал қазіргі уақытта қайта жаңа қазақ латын жазуына көшкелі отырмыз. Барлығымызға белгілі кирил графикасында 42 әріп бар. Бұл деген қазақ тілінің 28 төл дыбысынан бөлек шеттілдік сөздерді жазуда біраз әріптердің артық екенін көрсетеді. Жаңа қазақ латын әліпбиі түзілгеннен кейін емле ережеде соған сәйкес болуы керек екені белгілі. Емле ережеде тілдің жалғамалылығы, тіл дыбыстарының үндестігі, дауыссыздардың бір-бірімен үйлесімділігі ескеріледі. Олай болса емле ережеде қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың мәнін білдіретін әріптердің үндестікпен әрі үйлестікпен жазылу нормасы көрсетіледі. Сондай-ақ жаңа әліпби құрамында ё, ц, щ, э, ю, я сияқты әріптер мен ь, ъ дыбыстық мазмұны жоқ таңбалар кездеспейтіндіктен, шеттілдік сөздердің жазылу үлгісі емле ережеде ұсынылады, - деді Жұмабаева.
Маманның айтуынша, латын графикасы негізіндегі жаңа ортологиялық құралдар яғни орфографиялық сөздік, орфоэпиялық сөздік пен анықтағыштар шығады.
Тілдік реформамен байланысты сөздерді мәнеріне келтіріп дұрыс айту мәселесі де өзекті. Осымен байланысты академик Рабиға апай Сыздық та «Сөздерді нақпа-нақтап жеке-жеке айтқанда, олар анығырақ естіледі де, түсініктірек болып шығады. Алайда анықтық бар да, сөз сазы жоқ. Бұл сөздерді қазақша айту емес, қазақша тізбектеп өту болып шығады. Жазу тілдің фотосуреті іспетті, ал нағыз тілдің өзі - оның сөйлеу барысындағы көрінісі» - деп айтады. Олай болса, сөздердің дұрыс айтылу үлгісі мен ережесі орфоэпиялық сөздік пен орфоэпиялық анықтағышта қамтылып отыр, - деді Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының қызметкері.