Қазақтың музыкалық мәдениеті қандай болған?
Қазақ халқы әуелден ән мен жырға кенде емес. Көптен күткен қуанышына шашылып, отыз күн ойын, қырық күн тойын жасаған да осы қазақ. Өнерпаздардың бәрі ақын, сазгер, әнші болған. Өнерсіз қазақтың өзі қонақ кәде сұрағанда тосылып қалмай, ауылдың алты ауызын айтуға жарап отырған. Мұны қазақтың «атылы қазақтың алты ауыз өлеңі, түйелі қазақтың төрт ауыз өлеңі бар» деген сөзінен аңғаруға болады.
Ежелгі дәуірден бастап музыканың, әннің эфирлік, табиғаттан тыс шығу тегі туралы қазақ халық аңызы бүгінгі күнге дейін сақталған. Ол көшпелі қазақтардың ұлы даласының үстінен ұшып бара жатқан аспанда жоғары көтерілген Құдайдың әні өте төмен түскенін, сондықтан оны естіген адамдарға табиғи түрде үлкен музыкалық сыйлық пен қабілеттер берілгенін айтады. Сондай-ақ халық: "Құдай әр қазақтың жан дүниесіне күй бөлшегін ол дүниеге келген сәттен бастап салған", - дейді. Бәлкім, 18-19 ғасырларда қазақтардың өмірі мен тұрмысын бақылаған "сырттан" келген адамдар, халықтың шығармашылыққа деген аса көз тартарлық қабілетін, қарқынды музыкалық-поэтикалық импровизацияны, бүкіл халықтың - сәбилерден бастап терең ақсақалдарға дейінгі музыка саласына кеңінен тартылғанын таңқалдырмай және таңданбай атап өткен жоқ.
Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары – қазақ халқының рухани және мәдени мұрасын көрсететін ерекше құралдар. Олардың әрқайсысы өзіндік тарихы мен ерекшеліктеріне ие. Міне, қазақтың кейбір ұлттық музыкалық аспаптары:
Домбыра – қазақтың ең танымал аспабы. Екі ішекті, шертіп ойнайтын аспап. Домбыра арқылы халық күй, әндерді орындаған. Ол қазақ мәдениетінің символдарының бірі.
Домбыра қалай пайда болды?
Қазақ домбырасының туысы көп, оның ішінде орыс домбырасы, өзбек домбырасы, башқұрт домбырасы бар. Қазақтың ұлттық аспабы қалай, қашан пайда болғанын нақты айту мүмкін емес. Бірақ зерттеушілер бір нәрсеге сенімді: бұл бай тарихы бар нысан. Археологиялық олжалар домбыраның прототипінің 4000 жылдан астам бұрын пайда болғанын көрсетеді.
Дәлел ретінде 1989 жылы Майтөбе үстіртінен табылған жартас суреттері келтірілген. Суретте пішіні домбыраға ұқсас музыкалық аспап пен билеп жүрген адамдар бейнеленген. Археолог Кемал Ақышев бұл олжаны неолит дәуіріне жатқызды.
Сақ тайпалары да домбыраға өте ұқсас аспапта ойнаған. Хорезмдегі қазба жұмыстары кезінде археологтар қолдарында екі ішекті музыканттардың терракоталық мүсіндерін тапты. Бұл аспаптың сипаттамасы күндерде де (қыпшақтардың еуропалық атауы) табылған. Ғұн тайпалары да домбыраны жақсы көрген. Тіпті олардың «Кеңес», «Сары өзен», «Шұбар ат» күйлері күні бүгінге дейін сақталған.
Аспаптың шығу тегі туралы, әрине, әдемі аңыздар бар. Кейбір аңыздарда, Алтайда екі алып ағайынды өмір сүрген. Кішісі домбыра тартуды жақсы көретін. Ал ол ойнай бастаған бойда дүниедегінің бәрін ұмытты. Үлкені тым босқа болды. Ол өзенге көпір салып, атақты болғысы келген. Ол тастарды жинап, көпір салуды бастады. Үлкені жұмыс істейді, кішісі ойнайды. Күн өтті, екінші, үшінші. Музыкант ағасына көмектесуге асықпайды. Сонда ақсақал ашуланып, домбыраны қолына алып тасқа соқты. Музыка тоқтады, бірақ ізі таста қалды. Көптеген жылдар өткеннен кейін адамдар бұл ізді тапты, оның ұқсастығында жаңа домбыра жасай бастады - музыка қайтадан естілді.
Тағы бір аңызда Шыңғыс ханның сүйікті ұлы Жошы аң аулап жүріп қайтыс болады. Нөкерлері бұл туралы өз билеушісіне қалай хабарлауды білмей дал болады. Себебі, Ханның жарлығы бойынша кімде кім қаралы хабар әкелсе, оның көмейіне қорғасын құйылады. Сонда бұл хабарды естіртуге белгілі күйші келіп, домбырамен«Ақсақ құлан» үйін орындайды. Хан бәрін түсініп, домбыраның сағасына қорғасын құюды бұйырады. Содан бері домбырады тесік пайда болыпты деген де аңыз бар.
Әдемі аңыздарда біраз шындық бар. Бұл жұлынған аспап қазақ даласының үнін, қауырсынды шөбін елжіреткен желді, аспанға жеткен тауларды, алысқа ұшқан бұлттарды жеткізе алады. Музыка адамдардың өзі айтуға қорқатын нәрсені айта алады.
2010 жылы домбыра Гиннестің рекордтар кітабына енді. Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы Толы қаласының аудан орталығына 10 450 адам қазақтың «Кеңес» күйін бір мезетте орындады.
Домбыраның тарихи құндылығын ЮНЕСКО да мойындады. 2014 жылы ұйым қазақтың күйі, домбырасы мен киіз үйін мұралар тізіміне енгізді.
Көшпелілер домбыраны қолда бар заттардан және кез келген дерлік материалдан: ағаштан, қамыстан, былғарыдан, сүйектен, жануарлардың мүйізінен, жылқының қылынан жасаған. Жіп үшін ешкінің немесе қойдың ішегі пайдаланылған.
Кейінгі кезеңде және қазіргі кезде домбыра күшті емен және үйеңкі ағаштарынан жасалған. Оның үстіне өнертанушылар домбыраның екі түрін ажыратады: батыс және шығыс. Батыс домбыра шанағы алмұртқа ұқсайтын сопақша, мойыны жіңішке үлкен домбыра. Мамандар бұл аспаптың ерекше гүрілдеген дыбысы барын және тембрі төмен реңктерге бай екенін атап өтті. Шығыс домбыралары, керісінше, өте әуезді. Олардың кең, күрек тәрізді денесі және қысқа мойны бар.
Домбыра жасау – ерекше шеберлік, әркімнің қолынан келе бермейтін өнер. Домбыра қалай дыбыстайтыны ұсақ-түйекке байланысты. Ағаштың түрі маңызды рөл атқарады.
2012 жылы электрлі домбыра жасалды. Өнертабыстың авторы - ерекше Алдаспан тобының негізін қалаушы Нұржан Тойшы. Нұржан көптеген сұхбаттарында айтқандай, мұндай домбыра жасау идеясы оған 80-жылдардың аяғында келген, бірақ оны жүзеге асыру 2009 жылы ғана мүмкін болды. Ал 2012 жылы әлемде бірінші және жалғыз топ пайда болды.
Қобыз – терең, сырлы үн шығаратын, байырғы аспап. Қобызды қобызшы саусақтарымен және ысқы (ыспа) арқылы ойнайды. Қобызды жасау үшін, көбіне ағаш пайдаланылады, ал ішектері малдың сіңірлерінен жасалады.
Оны бір рет естігенде, енді ұмытуға болмайды. Ежелгі аспап желдің дыбыстарын, жапырақтардың сыбдырын, құстар мен жануарлардың дауыстарын жеткізе алады, қалалардың заманауи акустикасын бейнелей алады, бірақ бастысы бұл емес — әуеннің артында әрдайым адамның, оның жанының сезімдері мен тәжірибелері жасырылады. Ешкі ойынын игеру, оның құрылымы мен тірі ағзасын түсіну әркімге берілмейді, аспаптың дыбысы ерекше орындаушылар мен композиторлардың қолында соғұрлым құнды болады.
Қабыз Қорқыттан қалған деген аңыз бар. Қобыз тарихы Қорқыт аңызынан басталады. «Ерте заманда Қорқұт деген жас жігіт өмір сүріпті, ол 20 жасқа келгенде пайғамбарлық түс көреді: оған ақ шапанды абзал кісі келіп, өмірінің қысқа болатынын, небәрі 40 жыл болатынын айтады. Осы түстен кейін Қорқыт өлместің жолын іздеуге бел буады. Желмая атты түйесін жабдықтап, құтқару жолын іздеп шығады, Қорқыт ежелгі дүниенің төрт бұрышын түгел аралап, әр жерде бейіт қазып жатқан адамдарды кездестіреді. Бұл кімнің бейіті деп сұрағанда елдің бәрі «Қорқыттың көрі», - деп жауап берді. Ол жердің ортасына, туған жері Сырдың жағасына оралып, Кәрі аршаның діңінен қобыз жасайды. Құрбандыққа шалған түйесінің терісімен аспаптың дыбыс тақтасының астыңғы жағын жабады да, терінің қалған бөлігін Сырдарияның суына жайып, үстінде отырып, күні-түні қобыз тартады. Қорқыт ойыны барлық тіршілік иелерін өзіне тартты - құстар топырлап, аңдар жүгіріп келді, адамдар оған құм арқылы жетуге тырысты. Ішінде жан бардың бәрі жағада отырып қобыз тыңдады. Қорқыттың жанын алу үшін өлім де келді, бірақ ол ойнай берді. Ал Қорқыттың қобызы шырқап тұрғанда Ажал бұл дүниеден ешкімді ала алмаған. Бірақ бір күні шаршаған Қорқыт соған қарамастан ұйықтап қалады, сосын Қайрақ жылан жылан кейпіне енген Ажал оны шағып алады. Бірақ ол толығымен өлген жоқ, тірі де, өлі де Төменгі сулардың Иесі болды және әлі де барлық бақсыларға адамдарға жақсылық жасауға көмектеседі. Қобыз табиғатты, жануарларды, адамдарды өлімнен сақтайды. Ол – өлместік пен мәңгілік өмірдің тасымалдаушысы.
Жетіген – көп ішекті аспап, көбіне жеті ішегі болады. Аспаптың өзіне тән жұмсақ үні бар және оны шертіп ойнайды.
Сыбызғы – ұзын ағаш түтік түріндегі үрмелі аспап. Әдетте оны қамыс немесе ағаштан жасайды. Оның үні табиғаттың, даланың әуенін еске түсіреді.
Кендір таудың солтүстік беткейінде өседі, бұғы мекендейтін Алтай мен Тянь-Шаньның солтүстік беткейінде өседі. Сондай-ақ аспапты бұтақсыз ағаштан да жасалған. Құралды жасауға аса көп уақытты қажет етпейді: тәжірибелі шебер оны 10-15 минутта бір аспапты жасап шығады.
Асатаяқ – сілкіп ойнайтын аспап, көбіне салттық іс-шараларда қолданылады. Асатаяқ арқылы ерекше ырғақты дыбыстар шығарады.
Асатаяқ – қазақ халқының көне музыкалық аспабы. Діни қызметкерлер мен бақсылар оны өз істерінде пайдаланды. Бақсылар оны қылқобыз бен даңғыра дыбыстарымен қатар қолданған. «Аса» сөзі өзбектерде «асоий», ұйғырлар «хасса» деп айтылады, таяқ дегенді білдіреді. Жалпы, атау мағынасы жақын екі сөзден жасалған. Бұл аспапты сипаттау кезінде этнографтар әртүрлі атауларды қолданған: «саяқ», «таяқ», «қаяқ», «балдақ», «колба», «ара», «муса-оса».
Құралдың жасалуы: жасалу түріне қарай асатаяқ «күмбезді», «жалпақ басты», «ай тәрізді», «жылан басты», «ұзынша», «шайқыш тәрізді» болады. Аспап ырғақпен дірілдеп, дірілдеп ойналады. Асатаяқ емен, үйеңкі, қайың, доланадан жасалған. Дыбыс шығару үшін алдыңғы жағына әртүрлі кулондар мен сақиналар бекітілген.
Даңғыра – дөңгелек пішінді, беті терімен қапталған аспап. Оны сілкілеп немесе ұрып ойнайды, көбіне дәстүрлі әндерде немесе бақсылық жоралғыларда қолданылады.
Бұл қазақтың көнеден жасалған ұрмалы-шулы аспабы. Бұл дөңгелек сақинаның бір жағы былғарымен қапталған, ал ішкі жағына сақиналар мен кулондар бекітілген. Даңғыра – шамандық дәстүрлердің құрамдас бөлігі. Даңғыраға ұқсас бірнеше аспаптар бар. Мысалы, чуваштарда хангрма, алтайлықтар мен қалмақтарда дөңгурма, қырғыздар мен туваларда дөңгурма, өзбектерде дойра, ұйғырларда дап бар.
Шертер – домбыраға ұқсас, бірақ үш ішекті, көлемі кіші аспап. Ол да қазақ музыкасының бір бөлігі ретінде ұлттық күй өнерінде маңызды рөл атқарады.
Бұл аспаптар қазақ халқының музыкаға деген махаббатын, тұрмыс-тіршілігін және табиғатпен үндестігін көрсетеді.
Бұл аспап ән мен жырға қосылып, шопандар арасында кеңінен қолданылған. Үлкендердің айтуы бойынша аспаптың ерекшелігі мынадай: негізінен шертердің пішіні мен құрылысы домбыраға ұқсайды, мойыны қысқа, ішектері жылқының қылынан жасалған, қобыздың көлеміндей. Ешқандай дірілдері жоқ. Аспап Шығыс Қазақстанның домбыраларындай үш ішекті, төбесінде былғары қабық, қобыз тәрізді. Шертердің құрылысы қобызға көбірек ұқсайтынын аңғару қиын емес: мойыны иілген, үстіңгі жаңғағы жоқ, қобыз сияқты қазық жоқ. Аспаптың жасалуы: Аспап үш бөліктен тұрады: дене, мойын, бас. Корпусқа келесі бөліктер орналасқан: дыбыс тақтасы, корпус (негізгі), былғары қабықша, гайка (іш тірек), тесік. Аспаптардың модернизацияланған түрлерінде 22 перде бар (олар ежелгі үлгілерде болмаған). Үш жолға арналған үш қазық орнатылған. Аспаптың төменгі жағында ішекті жалғайтын үш түйме бар. Шертердің басты ерекшелігі - былғары палубаның жартысына дейін созылады және былғары сапасына байланысты дыбыс әртүрлі шығарылады. Негізінен ешкі мен түйе терісінің қабығына қолданылады. Шертер орындаушылар үшін де, шеберлер үшін де ашылмаған жұмбақ. Оның дәлелі – өзгермелі сыртқы түрі. Жыл сайын аспаптың сыртқы түрі өзгеріп, дыбысқа үлкен мән беріледі.
Қазақ баланы өмірге келшен күнінен бастап әнмен тәрбиелеген. Бала өзінің алғашқы туған күнінен бастап бәрін сезінеді және түсінеді-қазақтар бұған нық сенімді. Сондықтан бесік жыры-бұл тұлғаның негізін қалайтын тәрбиенің белгілі бір атрибуты.
Бала туумен байланысты дәстүрлер қазақ халқында көп. Бұл тек жастар шақырылатын алғашқы Шильдехана, сондықтан мереке әрқашан шулы және көңілді. Қазақтар баланың өмірінің алғашқы күнінде көңілділік пен қуаныш қаншалықты көп болса, болашақта ол соғұрлым аз қайғы-қасіретті біледі деп санайды. Бұл жерде Кіндікті кесіп тастайтын әйелдің таңдауын да еске түсіру керек. Ал Бесікке дүниеге келгеннен кейін бір аптадан кейін бесікке алғашқы сәндеу.
Баланы бесікке салу абыройы ең құрметті қарт әйелге ұсынылады. Көп балалы ұзақ өмір сүрген жөн. Бірақ, ең алдымен, оның мінезі ескеріледі, әйел мейірімді, ақылды және еңбекқор болуы керек. Дәл осы күннен бастап бала үшін жаңа өмір басталады деп саналады.