Қазақстандағы еңбек қауіпсіздігі: адам өмірі – басты құндылық

Еңбек қауіпсіздігі – кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен азаматтарының өмір сапасын айқындайтын негізгі бағыттардың бірі. Өндіріс орындарында, құрылыс алаңдарында немесе қызмет көрсету саласында еңбек етіп жүрген әрбір жұмысшының басты құқығы – аман-есен жұмыс істеп, күннің соңында үйіне аман-есен оралуы. Бұл – мемлекет, жұмыс беруші және қоғам алдындағы үлкен жауапкершілік. Қазақстанда соңғы жылдары еңбек қауіпсіздігіне назар күшейіп келеді, алайда шешімін күткен түйткілдер әлі де бар. Осы тақырыпты BAQ.KZ тілшісі тарқатып көрген еді.

Жаһандық тенденциялар мен Қазақстандағы жағдай

Халықаралық еңбек ұйымының (ILO) деректеріне сүйенсек, әлемде жыл сайын шамамен 2,8 миллион адам жұмыс орнында қаза табады, ал 374 миллион адам өндірістік жарақат алады. Бұл көрсеткіш еңбек қауіпсіздігі мәселесінің қаншалықты маңызды екенін айқын көрсетеді.

Қазақстанда да жағдай көңіл қуантарлық емес. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, 2024 жылы өндірісте шамамен 1300-ден астам жазатайым оқиға тіркелген, соның ішінде 200-ге жуық адам қайтыс болған. Ең көп оқиға құрылыс, тау-кен өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы саласында орын алған.

Негізгі себептер

Қазақстандағы еңбек қауіпсіздігі мәселелері бірнеше факторға байланысты:

• Ескі жабдықтар мен технологиялар. Көптеген кәсіпорындарда құрал-жабдықтар жаңартылмаған, бұл апат қаупін арттырады.
• Қауіпсіздік ережелерін сақтамау. Кейбір жұмысшылар арнайы киім, каска, қолғап сияқты жеке қорғаныс құралдарын қолданбайды.
• Білікті мамандардың жетіспеушілігі. Тәжірибесіз немесе арнайы оқудан өтпеген қызметкерлер қауіпті жағдайға жиі ұрынады.
• Жұмыс берушілердің жауапсыздығы. Кейбір компаниялар еңбек қауіпсіздігіне бөлінетін қаражатты азайтады.
• Қадағалаудың әлсіздігі. Мемлекеттік бақылаушы органдардың тексерісі көбінесе формалды сипатта өтіп жатады.

Құқықтық база және мемлекеттік саясат

Қазақстанда еңбек қауіпсіздігі мәселесі "Еңбек кодексімен", сонымен қатар арнайы заңдар мен нормативтік актілермен реттеледі. Кодексте жұмыс берушіге міндеттелген бірқатар талаптар бар:

• Қызметкерлерге қауіпсіз еңбек жағдайын жасау;
• Қорғаныс құралдарын тегін беру;
• Жұмысшыларды қауіпсіздік техникасы бойынша оқыту;
• Жарақат алған жағдайда медициналық көмек көрсету.

2023 жылы Үкімет "Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі 2025 жылға дейінгі кешенді жоспарды" қабылдады. Оның мақсаты – өндірістегі жарақаттар санын азайту, жұмысшылардың денсаулығын қорғау және халықаралық стандарттарға сай еңбек жағдайын жасау.

Цифрландыру және жаңа технологиялар рөлі

Соңғы жылдары еңбек қауіпсіздігін арттыруда цифрлық технологиялардың үлесі артып келеді. Мысалы:

• Smart Helmet (ақылды каска): жұмысшының жағдайын бақылап, қауіпті аймаққа кіргенде дабыл береді.
• Дрондар: құрылыс нысандарында қауіпті аймақтарды қадағалауға мүмкіндік береді.
• Бейнебақылау және датчиктер: өндірістік орындардағы газдың шығуын, температураның көтерілуін немесе жабдықтың істен шығуын алдын ала анықтайды.

Қазақстандағы кейбір ірі компаниялар, әсіресе мұнай-газ және тау-кен саласында, осы технологияларды енгізе бастады.

Жұмысшылар мәдениеті және қоғамның рөлі

Көп жағдайда еңбек қауіпсіздігі тек мемлекет пен жұмыс берушінің жауапкершілігі деп қарастырылады. Бірақ бұл мәдениетті қалыптастыруда жұмысшының өзі де үлкен рөл атқарады.

• Қорғаныс құралдарын міндетті түрде пайдалану;
• Нұсқаулықты қатаң сақтау;

Қауіпті жағдайды байқағанда, дереу басшылыққа хабарлау – әрбір қызметкердің борышы.

Қоғамдық ұйымдар мен кәсіподақтар да бұл бағытта белсенді болуы тиіс. Олар жұмысшылардың құқықтарын қорғап қана қоймай, еңбек қауіпсіздігіне қатысты тренингтер, семинарлар өткізу арқылы мәдениетті көтере алады.

Шетел тәжірибесі

Әлемнің дамыған елдерінде еңбек қауіпсіздігі мәселесі әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарының бірі болып саналады. Мұндай елдерде жұмысшының денсаулығы мен өмірі тек заңдық тұрғыдан ғана емес, мәдени құндылық ретінде де жоғары бағаланады.

Мәселен, Финляндияда әрбір жұмыс орнында арнайы «қауіпсіздік комитеті» жұмыс істейді. Бұл комитетке тек қана басшылар емес, қатардағы жұмысшылар да мүше болады. Олар бірге өндірістегі қауіпті жағдайларды анықтап, апаттың алдын алу шараларын жоспарлап, оның орындалуын бақылайды. Мұндай жүйе еңбек ұжымында өзара сенім мен жауапкершілікті күшейтеді. Нәтижесінде Финляндияда өндірістік жарақат деңгейі жыл сайын азайып келеді.

Жапонияда «нөлдік жарақат» (Zero Accident) концепциясы кеңінен таралған. Бұл тек қағаз жүзіндегі ұран емес, нақты мақсатқа айналған ұлттық идеология деуге болады. Әрбір компания өндірістегі жарақаттарды нөлге дейін азайтуды көздейді. Осы мақсатта жаңа технологиялар енгізіледі, жұмысшыларға үздіксіз оқыту курстары ұйымдастырылады, ал қауіпсіздік ережесін бұзу ең ауыр тәртіптік жауапкершілік ретінде қарастырылады. Мәселен, Toyota, Mitsubishi сияқты ірі корпорациялар өндіріс процесін жобалаудан бастап, жұмыс орнын ұйымдастыруға дейін әр қадамда қауіпсіздікті бірінші орынға қояды.

Германияда еңбек қауіпсіздігі мәселесі заңнамалық тұрғыда қатаң бақыланады. Әрбір кәсіпорында еңбек қауіпсіздігі жөніндегі уәкіл жұмыс істейді. Жұмыс берушілер заң бойынша өндірістік жарақаттың алдын алу үшін арнайы бағдарламалар қабылдап, оған қаржылай ресурс бөлуге міндеттелген. Сондай-ақ, Германияда тәуелсіз сақтандыру ұйымдары бар: егер кәсіпорын қауіпсіздік ережелерін сақтамаса, сақтандыру компаниялары айыппұл немесе қосымша төлемдер енгізеді. Бұл да жұмыс берушіні тәртіпке келтіретін тетік.

АҚШ-та Еңбек қауіпсіздігі және денсаулық сақтау басқармасы (OSHA) жұмыс істейді. Бұл ұйым тексеру жүргізіп қана қоймайды, сонымен қатар әрбір кәсіпорынға қауіпсіздікті арттыру бойынша әдістемелік қолдау көрсетеді. Америкалық тәжірибеде жұмысшылардың өз қауіпсіздігін қорғау құқығы ерекше атап өтіледі: егер жұмысшы қауіпті жағдайды байқаса, ол жұмысты тоқтатып, ресми түрде шағым түсіруге құқылы. Бұл құқық заңмен қорғалған.

Осы халықаралық тәжірибелер Қазақстан үшін аса маңызды. Себебі елімізде өндірістік жарақаттар әлі де өзекті мәселе болып отыр. Статистикаға сүйенсек, жыл сайын мыңдаған адам жұмыс орнында жарақат алады, кей жағдайларда бұл өлімге де әкеліп соғады. Сондықтан біздің еліміз үшін де Финляндияның ұжымдық бақылау жүйесі, Жапонияның «нөлдік жарақат» философиясы, Германияның сақтандыру жауапкершілігі, АҚШ-тың құқықтық тетіктері үлгі бола алады.

Қазақстанда еңбек қауіпсіздігі мәдениетін қалыптастыру тек заң қабылдаумен шектелмеуі тиіс. Ол үшін әрбір кәсіпорында нақты қауіпсіздік бағдарламалары, тұрақты оқыту курстары, жаңа технологияны енгізу шаралары қолға алынуы қажет. Сонда ғана жұмысшы өмірі мен денсаулығы басты құндылыққа айналып, еліміздегі еңбек қауіпсіздігі әлемдік деңгейге көтеріледі.

Болашаққа бағыт

Алдағы жылдары Қазақстан еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін келесі бағыттарға ерекше назар аударуы тиіс:

• Құрал-жабдықтарды жаңарту. Әсіресе құрылыс пен тау-кен саласында.
• Қызметкерлерді үздіксіз оқыту. Әрбір жұмысшы жылына кемінде бір рет қауіпсіздік бойынша курстан өтуі керек.
• Қоғамдық бақылауды күшейту. Жұмысшылардың құқықтарын қорғауда кәсіподақтардың рөлі артуы тиіс.
• Цифрлық жүйелерді енгізу. Ақылды каска, датчиктер, бейнебақылау міндетті стандартқа айналуы қажет.
• Жазаны қатайту. Қауіпсіздік ережесін бұзған жұмыс берушілерге айыппұлды ұлғайту немесе лицензиясын қайтарып алу.

Еңбек қауіпсіздігі – тек заңның талабы ғана емес, ол – адам өмірін қорғаудың басты құралы. Қазақстанда бұл бағытта айтарлықтай қадамдар жасалуда, дегенмен өндірістегі жазатайым оқиғалар әлі де жоғары деңгейде қалып отыр. Жұмыс берушінің жауапкершілігі, мемлекеттік бақылау, жұмысшы мәдениеті және жаңа технологиялардың үйлесімі ғана еңбек қауіпсіздігін жаңа деңгейге көтере алады.

"Адам өмірінен қымбат ештеңе жоқ" деген қағиданы басты ұстаным еткенде ғана Қазақстанда қауіпсіз еңбек ортасын құруға мүмкіндік бар.