Қазақстанда сот саласына жүргізілген реформалар қандай нәтиже берді?

Қазақстандағы сот реформалары – жай ғана жүйені жаңарту емес, қоғамның әділетке деген сенімін қайта қалыптастыру жолындағы маңызды қадам. Соңғы жылдары қабылданған заңнамалық және институционалдық өзгерістер сот билігінің тәуелсіздігін күшейтіп, азаматтардың құқықтарын қорғауды жаңа деңгейге көтеріп келеді, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Бұл процестердің нақты нәтижесі қандай? Елдегі сот саласына жүргізілген реформалардың нәтижесі туралы белгілі қазақстандық ғалым, заң ғылымдарының докторы, профессор Ермек Әбдірасуловтен сұрап көрдік.

- Мемлекет басшысы еліміздегі сот саласына кешенді реформа жүргізудегі негізгі жетістіктерді атаған еді. Соңғы жылдардағы сот жүйесіндегі негізгі өзгерістерді айта аласыз ба?

- Бірнеше жылдан бері, яғни 2021 жылдан бастап әкімшілік Әділет жұмыс істей бастады. Әкімшілік соттар адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауда жақсы нәтиже көрсетті. Бұл азаматтардың мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдануы және дауларын шешетін сот.

Сондай-ақ судьяларға әкімшілік қысымның барлық құралдарын алып тастау арқылы құқық қорғау органдарының (күш органдарының) ықпалын жоюы түбегейлі маңызды болды. Судьялардың қызметіне араласуды шектеумен бірге олардың елеулі бұзушылықтар үшін жауапкершілігі күшейтілді. Әрбір сот актісі, егер онда судья өрескел қателік жіберсе, сот алқасымен тексеріле бастады.

Тағы бір айта кетерлігі, апелляциялық сатының рөлі күшейтілді. Апелляциялық соттар істерді қайтаруды тоқтатты. Олар бірінші сатыдағы соттың ережелеріне сәйкес нүкте қояды.

2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап аудандық соттар төрағаларын сайлау элементтері енгізілді. Бұл лауазымдарға кандидаттарды судьялардың өздері жасырын дауыс беру арқылы сайлайды. Мұндай қадамдар судьяларды тағайындау процесінің ашықтығын арттырады, мансаптық өсу жүйесін ашық және түсінікті етеді.

Тағы бір назар аударатын сәтке тоқталғым келеді. Сот жүйесіне цифрландыру жүйесі белсенді енгізіліп жатыр.

Жоғарғы Сот кеңесінің мәртебесі нығайды. Кеңестің қарауына судьялыққа кандидаттарды даярлау, біліктілігін арттыру, шекті жасты ұзарту, қолданыстағы судьялардың өкілеттіктерін тоқтата тұру және тоқтату мәселелері берілді.

Осындай және басқа шараларды жүзеге асыра отырып, мемлекет сот қателіктері үшін жазаны қатаңдатып, екінші жағынан кезінде судьялардың тәуелсіздігін арттырады.

- Президент бүгінгі таңда сот істерінің жартысынан көбі азаматтар мен бизнестің пайдасына шешілетін жақсы үрдісті атады. Бұл сіздің ойыңызша, сот жүйесіндегі қандай өзгерістердің нәтижесінің арқасында мүмкін болды?

- Біріншіден, бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауды, мемлекеттің құқықтары мен мүдделеріне басымдық беру қағидатынан бас тартуды күшейтудегі мемлекеттік саясаттың жалпы тенденциясы басталғандығына байланысты.

Екіншіден, сот заң шығарушы және әсіресе атқарушы биліктің ықпалынан тәуелсіз болғанынан деп санаймын.

- Сот реформасының нәтижесінде қандай нақты істер атқарылды?

- Сот реформасының арқасында халықтың сот жүйесіне деген сенімі нығая бастады. Судьяларды іріктеу және тағайындау сапалы түрде жақсарды. Судьялардың кәсібилігін арттыру сот төрелігінің сапасына әсер етті.

Қазақстанның сот реформасының маңызды көрсеткіштерінің бірі оны тұрақты жаңғырту деп атауға болады. Электрондық сервистер енгізіледі, онлайн-отырыстар өткізіледі, ал азаматтар цифрлық платформалар арқылы өз істерінің барысын бере және қадағалай алады. Мұның бәрі әділеттіліктің ашықтығы мен тиімділігін арттырады, оны халықтың барлық санаттарына, соның ішінде ауылдық аймақтарға қол жетімді етеді.

- Биыл 1 шілдеден бастап жаңа кассациялық соттар жұмыс істейді деп күтілуде. Бұл қандай нәтиже береді?

- Осы жылдың 1 шілдесінен бастап кассациялық соттар іске қосылады. Олар жеке және заңды тұлғаларға істердің барлық санаттары бойынша шектеусіз кассациялық шағымдануға мүмкіндік береді, бұл "үздіксіз кассация"деп аталады. Бұрынғы кассациялық өтініштерді алдын-ала қарау тәртібі Жоғарғы Сотқа жергілікті соттардың барлық сот актілерін қайта қарауға мүмкіндік бермеді.

- Мемлекеттің дамуымен бірге сот жүйесіндегі жаңа талаптар қалай өседі деп ойлайсыз?

- Қоғамның дамуы сот жүйесіне қойылатын талаптарды белгілейді. Бүгінгі таңда әділеттілік мәселелері күн тәртібінде тұр. Осыған байланысты соттың барлық шешімдері заңды ғана емес, сонымен қатар әділ болуға тиіс. Екіншіден, бүгінде және болашақта цифрландырудың маңызы одан да арта түседі. Жасанды интеллект өмірдің барлық салаларында қолданыла бастайды. Бұл тұрғыда сот жүйесі де ерекшелік емес. Ол уақытпен бірге жүруі керек.

- Әңгімеңізге рахмет!