Қазақ қыздарының есімдері көбіне сауда-экономикалық маңызы бар атаулармен байланысты

Қыздардың аттарын қаржы-экономикалық жағынан қымбат зат аттарына қатысты бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады дейді «Астана» халықаралық қаржы орталығы БАҚ-пен байланыс бөлімінің аға менеджері, тіл маманы Мәрлен Әділов. Бүгін осы тақырыпқа толығырақ тоқталып өтсек, деп хабарлайды BAQ.KZ.

Қазақ қыздарының аттары көбінесе сауда-экономикалық маңызы бар атаулармен байланысты екен. Сондықтан қыздарымыздың арасынан асыл тастар, ақша, мата немесе жібек, тіпті тері атауларына қатысты есімдерді жиі кездестіріп жатамыз. Оның бәрі «қыз баланың бір отбасы үшін өте қымбат» екенін білдіреді, екіншіден, осы асыл заттар сияқты «таза, мөлдір, нағыз» болсын деген мағына бар, үшіншіден «ешкімде жоқ сирек» деген мағынада, төртіншіден «асқан сұлу, ару» деп түсінуге болады, бесіншіден өмірі байлыққа толсын, әрқашан қымбат әшекей тағып, жарқырап жайнап жүрсін деген сеніммен қояды немесе жібек секілді «нәзік» болсын деп сол аттар таңдалады.

Асыл тастар мен бағалы металдарға байланысты қыз есімдері

Алтын

Күміс

Інжу / Меруерт жемчуг

Маржан коралл

Гауһар бриллиант

Лағыл рубин

Фируза бирюза

Сапура сапфир

Зүбәржат изумруд

Мәрмара мрамор

Зарина/Зере/Айзере/Зируза (алтын мағынасындағы зер сөзінен).

Көріп отырғанымыздай, сөздердің орысша нұсқаларын бекер бермедік, олардың түркизм немесе түркі тілдері арқылы кірген элементтер екенін байқауға болады.

Осы аттар ішінде ең жиі қойылатындары Гауһар, Меруерт, Маржан, Інжу, Зарина, Зере, Айзере болса керек. Ал Зере, Айзере, Інжу, Зарина тренд есімдерге жатады. Зарина 2000 жылдардың басында көп қойылса, Айзере мен Інжу аттары 2010 жылдары топ есімдер қатарына кірген. Соның ішінде Айзере жалпы осы күнге дейін ең көп қойылған есім саналады. Түбі төл сөз, қазақы аттың сәнге айналғаны бізді қуантады.

Осындағы Зарина, Зере, Айзере және Зируза аттары «алтын» мағынасындағы зер сөзінен шыққан. Зер сөзін зергер терминінен жақсы білесіздер.

Інжу де өзіміздің төл сөзіміз, бұрын жинжү болған, орыс тіліне де жемчуг болып кірген. Інжу сөзі тіпті моңғолша джинжү, қытайша zhēn-zhū, мажар тілінде gyöngy болып айтылады.

Жібек пен қымбат мата атауларына қатысты аттар

Жібек

Мақпал

Торғын

Торқа

Шұға

Қамқа

Баршын (Гүлбаршын)

Манат

Қатипа

Осылардың ішінде Баршын, Торғын, Торқа, Жібек сөздері көне түркі дәуірінен бері бар өз сөздеріміз, бәрі де жібек түрлеріне жатады. Ал Қамқа, Қатипа, Мақпал, Манат, Шұға сөздері оңтүстіктегі сарттар мен парсы саудагерлерінен бізге өткен болса керек. Интернеттегі деректерде мағынасы осылай көрсетілген:

Қамқа – алтындатылған зерлі жіптен тоқылған жібек мата

Қатипа – жол-жолы бар жұқа жібек мата

Мақпал – тығыз тоқылған, қалың, түкті барқыттың бір түрі.

Манат – сырткиімдік барқыт сияқты бағалы мата

Шұға – биязы, жұмсақ мата.

Жібек атауларына қатысты есімдердің ішінде Жібек, Мақпал, Торғын, Гүлбаршын, Манат аттары аз кездеспейді.

Осы сөздердің барлығы қыз есімдері ретінде қойылады, ондағы мағына: «қыз баланың бір отбасы үшін осы жібек сияқты «қымбат, әдемі, нәзік, сирек, таптырмас» дегенді білдіреді. Өзге де мағыналары болуы мүмкін, ол адамның ішкі ниетіне байланысты. Неге десек, есімдердің кейбірі тарихи тұлғалар құрметіне қойылған болуы ғажап емес. Жібек, Ділдә, Зере соның анық мысалы.

Бағалы тері аттарына қатысты есімдер

Құндыз

Кәмшат

Жанат

Үкіжан

Әрине жастар арасында сұрақ туындауы мүмкін, құндыз, кәмшат, жанат, үкі жануар аттарын қыз есімдері ретінде Құндыз, Кәмшат, Үкіжан, Жанат деп қоюға бола ма деп? Өйткені оларды орыс тіліне аударғанда бобер, выдра, сова, енот болады. Бірақ әр атта философия бар екенін ұмытпайық. Өйткені кәмшат пен құндыз терісі қымбат әрі табылуы қиын сирек заттар болғандықтан, оларды қыз есімдері ретінде қойған. Есімдердің көбі аса қымбатты деген мағына білдіреді. Кәмшат немесе Құндызға да қатысты осы, мұнда жануардың өзін бағалап тұрған жоқ, оның терісінің қымбат, әдемі әрі таза болғанына қарап қойған деп ойлаймыз. Құндыз бен кәмшат терісі киімдерге сұлулық, байлықты көрсету үшін жамап тігілетін аса қымбат материалдар қатарына кіреді. Тіпті тек өзінен тігілсе оның құны артады, мысалы құндыз бөрік немесе құндыз тон. Кәмшат бөрік те бар, тіпті оның бөрік деген екінші элементі қысқарып тек кәмшат деп те айтылып кеткен.

Үкіжан есімі онда да қасиетті құс емес, соның әшекей ретінде пайдаланылатын үкісіне немесе үкі бөрікке қарата қойылады ма деген ой туады.

Жанат есіміне екі жорамал бар, Жәннат болуы да мүмкін я болмаса осы Жанат терісіне қатысты болуы ғажап емес.

Құндыз бен Кәмшат қазақтың өзінің төл сөздеріне жатады. Құндыз көне түркі жазба ескерткіштерінде бар, мәселен, құндыз қайыры тіркесі «құндыздан жасалатын дәрі» деп тіркелген. Ал Диуани лұғатит түркте құндыз сөзіне «өзен иті» деген аударма берілген (ДТС 466). Этимолог зерттеушілер құндыз сөзінің түркі фонетикалық нұсқалары бүкіл түркі және алтай тіпті фин-угор тілдерінде таралғандықтан, нақты төркініне тоқталмаған. Тек Брокельман деген ғалымның «берік, мықты» мағынасындағы құнт (біздегі құнттау етістігі) (ЭСТЯ VI 146) сөзінен келтіргені назар аударарлық.

Кәмшаттың айтылуы кірме сөз сияқты болып көрінгенмен, ол түбі түркі қама сөзінен шыққан деп пайымдаймыз. Түркі тілдерінде құндыз тектес жануарды қама деп те айтады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қама «кәмшат», ал Аймақтық сөздікте «құндыз бөрік» деп тіркелген. Сонда Қамажай аты да осымен байланысты ма деген ой келеді.

Ақша атауларына қатысты аттар 

Динара золотой динар (валюта)

Ділда золотая монета

Динара есімі білетініміздей, арабша динар валюта атауынан келген. Динар қазіргі күні де араб елдерінің көбінде ресми валюта атауы ретінде қолданылады. Орта ғасырда түркі халықтарында алтын сөзінің орнына «алтын ақша» мағынасында осы динар сөзі актив қолданысқа кірген. Динара есімі 1980 жылдары ең жиі қойылатын он атқа кірді, 1990 жылдары да аз қойылмады, тіпті 2000 бастарына дейін трендте болды.

Ділдә аты да бұрынғы ділдә деп аталатын алтын тиыннан шыққан. Қазіргі күні бұл ат Динара сияқты танымал болмаса да, Абайдың бәйбішесінің аты Ділдә болғаны көп нәрсені білдіреді. Негізі ділдә бұрын иран тілінде ресми валюта болған. Қазақ қызының Ділдә есімі осы иран тіліндегі «алтын ақша, алтын» мағынасынан шыққан.

Қорытынды

Қазақ халқы өз қыздарын бәрінен қымбат деп бағалаған, аялаған. Сол үшін оларға ең әдемі есімдер қойған. Қыздың қаншалықты құнды екенін оларға ең қымбат валюта, нәзік жібек, ең бағалы асыл тастар, сирек кездесетін мата атауларымен байланысты қойғанынан да көреміз. Мысалы: қыздар арасында алтын монетамен байланысты аттар бар болғанмен күміс монета атаулары «дирхам, теңге» дегендер жоқ. Сол сияқты Гауһар, Меруерт деген ең қымбат асыл тастармен атаған, бірақ басқа арзан металдар ешқашан есім ретінде қойылмаған. Арзан әрі көп материалды батырлық символы ретінде ер балаларға қойған: Темір, Темірлан, Болат. Мата атауларына да келгенде Мақпал секілді табылуы қиын әрі өте әдемі және қымбат материалдарға байланысты есімдер бар, бірақ шыт, сиса, бөз секілді арзан әрі жиі кездесетін басқа маталар түріне қатысты есімдерді таба алмайсыз.

Неге тура осы есімдерді талдадық десек, олардың барлығы қаржы-экономикалық өмірмен, сауда-саттықпен байланысты. Осының барлығы бабаларымыздың саудамен айналысқанын, экономиканы жақсы білгенін, жібектің, бағалы қазба байлықтардың құнын есебін жақсы меңгергенін білдіреді. Қазба байлықтарды да өздері жасап, теріден киім тігіп, оны сәндеу үшін түрлі бағалы маталар мен жібек түрлерін пайдаланды. Оңтүстіктегі елдермен сауда жасап елде бар нәрсені, жоқ заттарға ауыстырып қаржы саясатын жақсы білгендігін көрсетеді.

Айтпақшы, Қазақстан бойынша 2023 жылғы топ есімдерге Медина, Айша, Айлин, Сафия, Раяна, Амина, Томирис кіріпті. Дегенмен бүкіл жылдар бойынша ең жиі қойылған есім ретінде Айзере болып қала береді. Осылайша әр заманның өз аттары болады екен. Тек қазақы аттар да трендтен қалмаса екен...

Есімдерге қатысты сандық деректер https://stat.gov.kz/ru/instuments/name/ сайтынан алынды.