Кітап оқу мәдениеті – ұлт руханиятының көрсеткіші
Қай дәуірде болмасын, қоғамның даму деңгейін өлшейтін өлшемдердің бірі – кітап оқу мәдениеті. Ақпарат ағыны тасқындаған бүгінгі цифрлық ғасырда кітаптың орнын смартфон мен әлеуметтік желі басқандай көрінеді. Бірақ рухани мәдениеті биік, ойы терең ұлт ешқашан кітаптан бас тартпайды. Қазақстанда да соңғы жылдары кітап оқу мәдениеті қайта жаңғырып келеді. BAQ.KZ тілшісі осы тақырыпты зерделеп көрген еді.
Кітапқа қайта бұрылған назар
Соңғы жылдары қоғамда кітап оқуға деген қызығушылық қайта оянып келеді. Бұған дәлел – елімізде кітапханалар жүйесінің жаңғыруы мен әдеби мәдениеттің жандануы.
Ұлттық статистика бюросының дерегінше, бүгінде Қазақстанда 12 мыңнан астам кітапхана жұмыс істейді. Олардың қорында 300 миллионнан астам кітап пен баспа материалдары бар.
Бұл – ұлттың рухани әлеуетінің айғағы.
Аталған кітапханалардың ішінде 1 300-ден астамы – балалар кітапханасы, 100-ден астамы – жоғары оқу орындары мен колледждерге қарасты, ал 1,5 мыңнан астамы ауылдық жерлерде орналасқан.
2024 жылы Қазақстанда алғаш рет Ұлттық кітап күні кең көлемде аталып өтті. Бұл күн – қоғам назарын кітап оқу мәдениетіне бұрудың жаңа белесі болды.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің мәліметінше, мереке күні еліміздің түкпір-түкпірінде 800-ден астам әдеби іс-шара ұйымдастырылып, оларға 200 мыңнан астам адам қатысқан.
«Кітап оқитын ұлт – ойлайтын ұлт. Ал ойлайтын ұлт – болашағы берік мемлекет», – деген сөз осы кезеңнің рухын дәл бейнелейді.
Кітапханалардың жаңа бейнесі
Бүгінгі кітапханалар – тек кітап сақтайтын орын емес, рухани жаңғырудың мәдени орталығына айналып келеді.
Көптеген өңірлерде кітапханалар заманауи форматқа көшіп, жастар мен оқырманды тартудың жаңа тәсілдерін енгізуде.
Мысалы, Астанадағы Ұлттық академиялық кітапхана жыл сайын 300 мыңға жуық келушіні қабылдайды. Қорында 1,5 миллионнан астам басылым бар, сонымен бірге мұнда цифрлық залдар, интерактивті көрмелер мен шығармашылық кездесулер тұрақты өтеді.
Ал әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылыми кітапханасы еліміздегі ең ірі ақпараттық орталықтардың бірі. Онда 2 миллионнан астам ғылыми еңбектер, сирек қолжазбалар мен шетелдік басылымдар сақталған.
Соңғы жылдары «Кітапханалардағы коворкинг-зоналар» мен балаларға арналған шығармашылық клубтар жастардың рухани дамуына жаңа серпін берді. Оқушылар мен студенттер мұнда тек кітап оқып қана қоймай, пікірталас клубтарына қатысады, жобалар әзірлейді, жаңа достар табады.
2023 жылдан бері елде «Кітапхана кеңістігі» ұлттық жобасы жүзеге асырылып келеді. Жобаның мақсаты – ескі кітапханаларды жаңа форматтағы мәдени, білім және коворкинг орталықтарға айналдыру.
Бүгінге дейін 150-ден астам кітапхана жаңғыртылып, олар жылдам интернетпен, цифрлық каталог жүйесімен, ашық оқу аймақтарымен және еркін шығармашылық кеңістіктермен жабдықталған.
Бұл өзгеріс әсіресе ауылдық жерлерде айқын сезілуде: бұрын тыныш әрі сирек баратын кітапхана енді ауыл жастарының бас қосатын, ой бөлісетін орталығына айналған.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева осы үрдісті ерекше атап өтті.
Кітапхана – тек кітап сақтайтын орын емес, ол — идеялар мен ұлттың жадын сақтайтын мекен. Кітапхананы жаңғырту – ұлттық ойды жаңғырту, – деді министр.
Рухани жаңғырудың бастауы
Кітапхана – ұлттың мәдени коды мен рухани болмысының айнасы. Қай дәуірде болмасын, өркениетті елдің даму деңгейі оның кітап оқуға деген көзқарасымен өлшенген.
Бүгінгі Қазақстанда да осы бағытқа бетбұрыс бар: жастар арасында «Бір ел – бір кітап», «Кітапхана түні», «Оқырман таңдауы» сияқты акциялар танымал болып келеді. Бұл – қоғамның әдебиет пен білімге қайта оралғанының белгісі.
Кітапхана сөресіндегі әр кітап – ұлт жадының бір бөлшегі. Оны ашып оқу – өткен мен болашақтың арасын жалғайтын рухани көпір іспетті.
Статистика не дейді?
Кітап оқуға деген көзқарас уақыт өте өзгергенімен, қағаз кітаптың құндылығы әлі де биік.
2025 жылы «ҚазАқпарат» агенттігі мен kazgazeta.kz порталы бірлесіп жүргізген ұлттық сауалнамаға 46 мыңнан астам адам қатысқан. Зерттеу нәтижелері қоғамдағы оқырман талғамының айқын бейнесін көрсетеді:
- 50,8% респондент дәстүрлі қағаз кітапты таңдаған;
- 28% – кітапты смартфоннан оқиды;
- 5,3% – планшет қолданады;
- 3,8% – компьютерден оқуға бейім.
Көріп отырғанымыздай, электронды формат қаншалықты кеңейсе де, қағаз кітапқа деген сүйіспеншілік жоғалған жоқ. Бұл — оқырман мәдениетінің түп тамыры тереңде жатқанын дәлелдейді.
Aigak.kz порталында жарияланған дерекке сүйенсек, қазақстандық жастар жылына орта есеппен 10-12 кітап оқиды.
Ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 2025 кітапқа дейін жетеді.
Бұл айырмашылық бізге бір маңызды ой салады: кітап оқу – тек жеке хобби емес, ұлттың зияткерлік деңгейін айқындайтын көрсеткіш.
Қоғам неғұрлым көбірек оқыса, соғұрлым ойлы, мәдениетті, сауатты болашағы бар ұлтқа айналады.
Кітап – ойлы ұрпақтың тірегі
Белгілі жазушы Смағұл Елубай айтқандай: «Кітап оқу — рухани тәуелсіздіктің кепілі. Оқымаған ұлтты алдау оңай. Себебі ол ақпаратты талдай алмайды».
Бұл сөз — бүгінгі қоғам үшін бұрынғыдан да өзекті. Ақпарат ағыны тасқындаған заманда кітап – ойдың сүзгісі, ал оқу мәдениеті – ұлттық иммунитеттің рухани формуласы.
Кітап адамды терең ойлауға, пайымдауға, сұрақ қоюға үйретеді. Ал сұрақ қоя білетін ұрпақ – ешқашан адаспайды. Қазір технология жылдам дамып, әлеуметтік желі қысқа мәтіндер мен үстірт ақпаратқа үйретіп барады. Мұндай кезде кітап оқу — тек білім көзі емес, сананы тазартатын, жүректі тәрбиелейтін құрал.
Бүгінгі мектептерде, жоғары оқу орындарында, тіпті отбасында да кітап оқу мәдениетін қайта жандандыру – ең басты міндеттердің бірі. Өйткені оқырман ұлт – ойлы ұлт. Ал ойлы ұлт қана өз жолын, өз болашағын айқын белгілей алады.
Оқу мәдениетін мектептен бастау
Қай қоғамда да кітап оқуға деген қызығушылық ең алдымен мектептен басталуы тиіс. Себебі кітап – баланың дүниетанымын кеңейтетін, ойлау қабілетін қалыптастыратын ең сенімді ұстаз.
Соңғы жылдары елімізде «Оқуға құштар мектеп» жобасы кеңінен жүзеге асып келеді. Бұл бастаманың мақсаты – тек оқушыларды кітап оқуға тарту емес, мектеп ішінде жаңа оқу мәдениетін қалыптастыру. Жоба аясында кітап клубтары мен әдеби үйірмелер ашылып, «Бір ай – бір кітап», «Мен оқыған кітап», «Оқырман марафоны» сияқты акциялар тұрақты түрде өткізіледі. Мұндай іс-шаралар арқылы балалар өз ойларын еркін жеткізіп, шығармашылық қабілеттерін дамытады.
2024 жылы Мәдениет және ақпарат министрлігі ел бойынша 500 мыңнан астам жаңа кітапты мектеп және ауылдық кітапханаларға тегін таратты. Бұл – ауылдағы балалардың классикалық және заманауи әдебиетке қолжетімділігін арттырған үлкен қадам.
Бүгінде көптеген білім ордаларында «кітап бұрышы», «оқырман сағаты», «ата-анамен бірге оқу» сияқты дәстүрлер қайта жаңғырып келеді. Мектеп кітапханалары енді тек сөрелердегі кітап қоймасы емес, оқушының рухани дамуының орталығына айналып отыр.
Кітапқа деген сүйіспеншілік бала бойында қалыптасса, ол сезім өмір бойы сақталады. Өйткені мектепте оқылған алғашқы кітаптар – адамның жанына жол салатын мәңгілік шамшырақ.
Кітап бағасы оқырманға кедергі ме?
Соңғы жылдары елімізде кітаптың құны едәуір өсті. Kursiv.media дерегіне сүйенсек, 2022 жылы кітап бағасы 16,5%-ға, ал 2024 жылы тағы 12%-ға қымбаттаған. Бұл – қарапайым оқырманның қалтасына айтарлықтай салмақ түсіретін көрсеткіш.
Баспагерлер бағаның өсуін ең алдымен қағаз тапшылығымен, баспа мен жеткізу шығындарының артуымен байланыстырады. Расында да, соңғы жылдары Қазақстан қағаздың басым бөлігін шетелден импорттауға мәжбүр. Оның үстіне, логистикалық шығындар мен валюталық айырмашылық та баспа ісіне елеулі әсер етуде.
Кітап бағасының шарықтауы – тек экономикалық емес, мәдени мәселе. Өйткені қымбат кітап – оқырман санының азаюына әкеледі. Әсіресе ауыл мектептері мен төмен табысты отбасылардың балалары үшін жаңа кітапқа қол жеткізу оңай емес.
Сондықтан сарапшылар мен баспа өкілдері мемлекеттен кітап басу ісін субсидиялау, жергілікті авторларды қолдау, сондай-ақ қолжетімді баға саясатын енгізу қажеттігін жиі айтып келеді.
Бүгінгі оқырман – гаджет дәуірінің өкілі. Телефон мен планшет күнделікті өмірдің ажырамас бөлігіне айналған заманда кітап оқу да жаңа форматқа көшті.
Соңғы жылдары Қазақстанда электронды және аудиокітап нарығы айтарлықтай дамып келеді.
Қазақ тіліндегі әдеби контентті қолжетімді ету бағытында «Kitap.kz», «Qazkitap», «Әдебиет порталы» сияқты платформалар ерекше рөл атқарып отыр. Бұл сайттарда көркем әдебиеттен бастап, балаларға арналған шығармалар мен ғылыми еңбектерге дейін мыңдаған кітап тегін оқуға мүмкіндік бар.
Тек 2025 жылдың өзінде осы платформаларда 3,2 миллионнан астам қолданушы тіркелген. Бұл – цифрлы кеңістіктегі әдеби өмірдің жанданып келе жатқанын көрсетеді.
Бүгінде көптеген оқырман ұзақ сапарда немесе демалыста аудиокітап тыңдау мәдениетіне де бейімделіп келеді. Көңілге қонымды дауыс, әуен және кәсіби дыбыстау – кітапты жаңа форматта қабылдауға жол ашты.
«Интернет кітаптың жауы емес, серігі болуы керек. Бастысы – мазмұн мен сапа», – дейді қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Айжан Жұмабаева.
Шынында да, технологияның дамуы кітапты ығыстырған жоқ, керісінше, оны жаңа өмірге алып келді.
Ендігі мақсат – қазақ тіліндегі сапалы контентті көбейтіп, электронды кітап оқу мәдениетін ұлттық деңгейде қалыптастыру.
Қазақ әдебиетінің қадірі
Қазақ әдебиеті — ұлт рухының айнасы. Уақыт алмасқанымен, оның құндылығы ескірмейді. Бүгінде Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Бердібек Соқпақбаев сынды алыптардың шығармалары әлі де сұраныстан түскен жоқ. Олардың туындылары — тілдің байлығын, ұлттың мінезін, қазақы болмыстың терең тамырын сақтап қалған мәңгілік мұра.
Қазіргі оқырман да сол рухани дәстүрдің жалғасын жас қаламгерлерден іздейді. Соңғы жылдары әдебиет сахнасына жаңа есімдер — Дидар Амантай, Қуаныш Жиенбай, Әлішер Рахат, Айзат Рақыш секілді қаламгерлер келіп, қоғам мен тұлға арасындағы жаңа көзқарасты көрсете бастады. Олардың шығармаларында бүгінгі буынның ішкі ізденісі, рухани жалғыздығы, заманауи өмірдің шындығы көрініс табады.
Соңғы бес жылда қазақ тіліндегі көркем әдебиет кітаптарының үлесі 35%-дан 52%-ға өскен (Ұлттық статистика бюросы, 2025 ж.). Бұл — ұлттық әдебиетке деген сұраныстың қайта артып келе жатқанының айқын дәлелі.
Қазақ әдебиеті – өткеннің мұрасы ғана емес, болашақтың бағдаршамы. Сондықтан кітапқа қайта оралу – өз тамырымызға қайта үңілу деген сөз.
Сондықтан кітап оқуға ынта арттыру, кітапханаларды жаңғырту және қазақ тіліндегі сапалы контентті көбейту – рухани тәуелсіздіктің басты кепілі. Өйткені кітапты қадірлеген ел ғана өз рухын жоғалтпайды.